Vật chất là gì? Khái niệm, đặc điểm và ví dụ

Vật chất là gì? Đây là một trong những câu hỏi căn bản nhất trong triết học và khoa học, là nền tảng để chúng ta hiểu về thế giới xung quanh. Trong triết học Mác-Lênin, vật chất được định nghĩa là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác. Định nghĩa này nhấn mạnh tính khách quan, tính phổ biến và khả năng nhận thức của vật chất, bao trùm toàn bộ thế giới khách quan, sở hữu khối lượng và chiếm không gian, đóng vai trò nền tảng trong việc hình thành và quyết định ý thức của vạn vật.

Khái niệm vật chất trong triết học và khoa học

Khái niệm vật chất là gì đã trải qua quá trình phát triển lâu dài trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Từ những quan niệm ngây thơ, trực quan của các nhà triết học cổ đại cho rằng vật chất là nước, lửa, không khí, đất… đến những quan niệm phức tạp hơn của triết học cận đại và hiện đại. Tuy nhiên, điểm chung của các quan niệm này là đều cố gắng giải thích bản chất của tồn tại.

Trong triết học Mác-Lênin, định nghĩa về vật chất của V.I. Lênin đã khắc phục được những hạn chế của các quan niệm trước đó, đặc biệt là những quan niệm quy vật chất về một dạng cụ thể của nó (như nguyên tử, năng lượng, v.v.) và những quan niệm duy tâm cho rằng vật chất phụ thuộc vào ý thức. Định nghĩa này mang tính khái quát cao, bao trùm mọi dạng tồn tại của vật chất, dù là vật thể hữu hình hay trường, hạt, năng lượng. Nó khẳng định rằng vật chất là cái có trước, tồn tại độc lập với ý thức và quyết định ý thức.

Từ góc độ khoa học, vật chất là gì có thể được hiểu là bất cứ thứ gì có khối lượng và chiếm không gian. Điều này bao gồm các hạt cơ bản như electron, proton, neutron, các nguyên tử, phân tử, cho đến các vật thể vĩ mô như đá, nước, không khí, và cả các thiên thể như hành tinh, ngôi sao, thiên hà. Khoa học hiện đại đã khám phá ra nhiều dạng vật chất khác nhau như vật chất tối và năng lượng tối, cho thấy sự phức tạp và đa dạng của vật chất trong vũ trụ.

Đặc điểm cốt lõi của vật chất

Để hiểu rõ hơn vật chất là gì, chúng ta cần đi sâu vào các đặc điểm cơ bản của nó:

Tính tồn tại khách quan

Đây là đặc điểm quan trọng nhất của vật chất. Vật chất hiện hữu bên ngoài và hoàn toàn độc lập với nhận thức của con người, bất kể con người có ý thức được sự tồn tại của nó hay không. Sự tồn tại của một ngọn núi không phụ thuộc vào việc có ai nhìn thấy nó hay không. Quy luật vật lý vẫn vận hành dù con người có khám phá ra chúng hay chưa. Tính khách quan này là cơ sở để con người có thể nhận thức thế giới và cải tạo thế giới.

• Ví dụ minh họa: Một tảng đá vẫn giữ nguyên sự tồn tại của mình dù không có bất kỳ ai nhận thức về nó, điều này chứng minh cho tính khách quan của vật chất. Các hành tinh trong vũ trụ vẫn quay quanh mặt trời theo quỹ đạo của chúng, bất kể con người có biết đến sự tồn tại của chúng hay không.

Có thể phản ánh qua cảm giác

Mặc dù tồn tại khách quan, vật chất không phải là một cái gì đó hoàn toàn xa lạ và không thể tiếp cận. Con người tiếp nhận và nhận thức về vật chất thông qua các giác quan của mình (thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, xúc giác), tạo nên những ấn tượng, hình ảnh về thế giới khách quan. Các giác quan là cầu nối giữa thế giới vật chất bên ngoài và ý thức của con người. Nhờ có các giác quan, chúng ta có thể “chép lại, chụp lại, phản ánh” thế giới vật chất vào bộ não của mình.

• Ví dụ: Khi nhìn thấy một bông hoa, màu sắc, hình dáng của nó được phản ánh vào thị giác của chúng ta. Khi chạm vào một vật thể, cảm giác về độ cứng, mềm, nóng, lạnh được truyền đến xúc giác. Tất cả những cảm giác đó là sự phản ánh của vật chất vào ý thức chúng ta.

Nguồn gốc của ý thức

Trong triết học Mác-Lênin, ý thức được xem là sự phản ánh của thế giới vật chất vào bộ não con người, là sản phẩm của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc người. Vì vậy, vật chất luôn là cái có trước, đóng vai trò quyết định, chi phối sự hình thành và phát triển của ý thức. Ý thức không thể tồn tại độc lập mà phải dựa trên cơ sở vật chất. Mối quan hệ này là một chiều, vật chất sản sinh ra ý thức, nhưng ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của con người.

• Ví dụ: Bộ não con người là một cấu trúc vật chất phức tạp, là cơ quan sản sinh ra ý thức. Những tổn thương vật lý ở não có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến ý thức. Ngược lại, ý thức có thể chỉ đạo con người xây dựng nhà cửa, tạo ra công nghệ, tức là tác động vào thế giới vật chất.

Tính vận động và phát triển

Vật chất không ngừng vận động, biến đổi và phát triển. Vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất, là phương thức tồn tại của vật chất. Không có vật chất nào không vận động, và không có vận động nào lại không gắn liền với vật chất. Sự vận động này diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau: cơ học, vật lý, hóa học, sinh học, xã hội. Sự vận động tạo nên sự đa dạng của thế giới, đồng thời là nguồn gốc của sự phát triển.

• Ví dụ: Hiện tượng thủy triều lên xuống diễn ra theo quy luật tự nhiên, hoàn toàn không bị chi phối bởi mong muốn hay ý chí của con người, thể hiện sự vận động khách quan của vật chất. Các hành tinh quay quanh mặt trời, các nguyên tử dao động, các sinh vật sinh trưởng và phát triển, xã hội loài người tiến hóa – tất cả đều là biểu hiện của sự vận động và phát triển của vật chất.

Phân biệt vật chất và vật thể

Một điểm thường gây nhầm lẫn khi tìm hiểu vật chất là gì là sự khác biệt giữa “vật chất” và “vật thể”. Mặc dù có mối liên hệ mật thiết, hai khái niệm này không đồng nhất.

• Vật thể đề cập đến những dạng tồn tại cụ thể, hữu hạn của vật chất, có sự sinh ra và mất đi, ví dụ như một nguyên tử, một phân tử, một tảng đá, một cái cây, hay một con người. Mỗi vật thể chỉ là một biểu hiện nhất định của vật chất, có giới hạn về không gian và thời gian. Vật thể có thể được nhìn thấy, chạm vào, đo lường cụ thể.
• Vật chất là một phạm trù khái quát, vô cùng, vô tận, bao gồm tất cả các dạng tồn tại cụ thể của vật thể nhưng không đồng nhất với bất kỳ vật thể riêng lẻ nào. Vật chất là tổng thể của mọi vật thể, không có điểm khởi đầu hay kết thúc, không bị mất đi mà chỉ biến đổi từ dạng này sang dạng khác. Khi một vật thể bị phá hủy, vật chất cấu thành nó không mất đi mà chỉ chuyển hóa thành các dạng vật chất khác.

• Lưu ý nhỏ: Việc phân biệt rõ ràng giữa vật chất (khái niệm triết học) và vật thể (dạng tồn tại cụ thể) là thiết yếu để tránh nhầm lẫn trong quá trình nhận thức. Vật chất là cái chung, cái phổ biến, còn vật thể là cái riêng, cái cụ thể.

Ví dụ minh họa về vật chất trong đời sống và khoa học

Để củng cố thêm hiểu biết về vật chất là gì, chúng ta hãy xem xét một số ví dụ cụ thể:

1. Nước: Là một vật thể cụ thể, có công thức hóa học H2O, có khối lượng, chiếm không gian. Nước là một dạng biểu hiện của vật chất. Khi nước bốc hơi, nó chuyển từ dạng lỏng sang dạng khí, vật chất vẫn tồn tại nhưng ở trạng thái khác.

1. Ánh sáng: Theo thuyết lượng tử ánh sáng, ánh sáng được cấu thành từ các hạt photon. Photon có năng lượng và động lượng, nhưng không có khối lượng nghỉ. Mặc dù không phải là vật chất theo nghĩa có khối lượng nghỉ như electron hay proton, nhưng photon là một dạng tồn tại của vật chất theo nghĩa rộng hơn của vật lý học hiện đại (vật chất và trường).
2. Trường hấp dẫn: Là một dạng vật chất không phải là hạt, không có khối lượng nghỉ, nhưng có năng lượng và có khả năng tương tác với các dạng vật chất khác. Trường hấp dẫn tạo ra lực hút giữa các vật thể có khối lượng.
3. Con người: Cơ thể con người là một tổ chức vật chất phức tạp, được cấu tạo từ các nguyên tử, phân tử, tế bào, mô, cơ quan. Các quá trình sinh học trong cơ thể đều là những quá trình vật lý, hóa học. Ý thức của con người, mặc dù là hiện tượng tinh thần, nhưng lại có cơ sở vật chất là bộ não.
4. Luật trọng lực: Luật trọng lực là một quy luật khách quan của thế giới vật chất. Nó tồn tại và chi phối sự vận động của các vật thể dù con người có biết đến nó hay không. Việc Newton phát hiện ra luật trọng lực chỉ là sự phản ánh quy luật khách quan đó vào ý thức của ông.

Kết luận

Khái niệm vật chất là gì là một trong những khái niệm nền tảng, có ý nghĩa quan trọng trong cả triết học và khoa học. Nó giúp chúng ta có cái nhìn đúng đắn về thế giới, về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. Vật chất là thực tại khách quan, tồn tại vĩnh viễn, không ngừng vận động, biến đổi và phát triển. Việc nắm vững khái niệm này không chỉ là cơ sở để nghiên cứu các lĩnh vực khoa học tự nhiên mà còn là kim chỉ nam cho hoạt động thực tiễn của con người, giúp chúng ta nhận thức và cải tạo thế giới một cách khoa học và hiệu quả.