Bilirubin là gì? Ý nghĩa, quá trình hình thành và các loại

Bilirubin là một sắc tố có màu vàng cam, tồn tại trong máu và là sản phẩm phụ hình thành từ quá trình phá vỡ các tế bào hồng cầu đã lão hóa. Gan sẽ đảm nhiệm việc xử lý bilirubin, sau đó đào thải chất này ra khỏi cơ thể thông qua dịch mật và phân. Nồng độ bilirubin tăng cao có thể là dấu hiệu cảnh báo các vấn đề về gan hoặc tình trạng tan máu. Khi nồng độ này vượt ngưỡng cho phép, bilirubin có thể gây ra các triệu chứng như vàng da, vàng mắt và nước tiểu sẫm màu.

Quá trình hình thành và đào thải Bilirubin

Quá trình này diễn ra theo các bước cụ thể:

1. Phân hủy hồng cầu: Khi các tế bào hồng cầu hoàn thành chu kỳ sống (thường khoảng 120 ngày), chúng sẽ bị phân hủy, giải phóng hemoglobin.

1. Chuyển hóa: Nhân heme từ hemoglobin được chuyển đổi thành biliverdin, và sau đó được tiếp tục biến đổi thành bilirubin.
2. Giai đoạn trong máu: Bilirubin ở dạng ban đầu được biết đến là bilirubin gián tiếp (hay bilirubin không liên hợp). Dạng này sẽ liên kết với albumin để di chuyển trong dòng máu, hướng về gan.
3. Xử lý tại gan: Tại gan, bilirubin gián tiếp sẽ kết hợp với acid glucuronic để tạo thành bilirubin trực tiếp (hay bilirubin liên hợp).
4. Đào thải: Bilirubin trực tiếp được bài tiết vào dịch mật, sau đó đi xuống ruột và cuối cùng được thải trừ ra ngoài cơ thể qua phân. Một lượng nhỏ bilirubin cũng có thể được đào thải qua nước tiểu.

Các loại Bilirubin

Có hai dạng bilirubin chính, mỗi loại có đặc tính riêng:

• Bilirubin gián tiếp (không liên hợp): Đây là dạng ban đầu được tạo ra từ sự phân hủy hồng cầu. Dạng này có độc tính, không tan trong nước và không thể được lọc qua thận.
• Bilirubin trực tiếp (liên hợp): Đây là dạng đã được gan xử lý. Dạng này tan trong nước, không độc, liên kết với protein và có khả năng được lọc qua thận.

Ý nghĩa của xét nghiệm Bilirubin

Việc thực hiện xét nghiệm bilirubin là một phương pháp hữu ích giúp đánh giá chức năng của gan và phát hiện các bệnh lý có liên quan. Nồng độ bilirubin tăng cao bất thường có thể là dấu hiệu của:

• Bệnh gan: Bao gồm viêm gan, xơ gan hoặc tình trạng tắc nghẽn đường mật.
• Tan máu: Tình trạng hồng cầu bị phá hủy với tốc độ nhanh hơn mức bình thường.
• Vàng da: Đây là triệu chứng phổ biến xuất hiện khi bilirubin tích tụ quá mức trong máu và các mô cơ thể.

Trong trường hợp nồng độ bilirubin tăng cao vượt ngưỡng bình thường, bác sĩ có thể yêu cầu thực hiện thêm các xét nghiệm chuyên sâu khác nhằm xác định chính xác nguyên nhân và đưa ra phương pháp điều trị phù hợp nhất.

Các nguyên nhân phổ biến gây tăng Bilirubin

Nồng độ bilirubin tăng cao có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, phản ánh các tình trạng sức khỏe cụ thể.

• Tăng bilirubin gián tiếp:
• Tan máu: Các bệnh lý như thiếu máu tan máu bẩm sinh (ví dụ: bệnh Thalassemia phổ biến ở Việt Nam với tỷ lệ người mang gen bệnh khoảng 10-15%) hoặc thiếu men G6PD có thể gây phá hủy hồng cầu nhanh chóng, dẫn đến tăng bilirubin gián tiếp.
• Hội chứng Gilbert: Một tình trạng di truyền lành tính ảnh hưởng đến khả năng xử lý bilirubin của gan. Ước tính có khoảng 3-7% dân số mắc hội chứng này.
• Sử dụng một số loại thuốc: Một số loại thuốc có thể ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa bilirubin tại gan.

• Tăng bilirubin trực tiếp:
• Tắc nghẽn đường mật: Sỏi mật (tỷ lệ mắc sỏi túi mật ở Việt Nam dao động từ 8-10% ở người trưởng thành), khối u hoặc viêm đường mật có thể ngăn cản bilirubin trực tiếp thoát ra khỏi gan.
• Viêm gan: Các loại viêm gan virus (A, B, C) hoặc viêm gan do rượu, thuốc có thể làm tổn thương tế bào gan, giảm khả năng bài tiết bilirubin. Việt Nam có tỷ lệ nhiễm virus viêm gan B khá cao, khoảng 8-10% dân số.
• Xơ gan: Giai đoạn cuối của các bệnh gan mạn tính, gây tổn thương gan nghiêm trọng và ảnh hưởng đến chức năng lọc bilirubin.
• Ung thư gan: Các khối u ác tính trong gan có thể chèn ép đường mật hoặc phá hủy mô gan.

• Tăng cả bilirubin gián tiếp và trực tiếp:
• Viêm gan cấp tính hoặc mạn tính nặng: Khi gan bị tổn thương nghiêm trọng, cả quá trình liên hợp và bài tiết bilirubin đều bị ảnh hưởng.
• Xơ gan giai đoạn cuối: Chức năng gan suy giảm nặng nề.

Khi nào cần xét nghiệm Bilirubin?

Xét nghiệm bilirubin thường được chỉ định trong các trường hợp sau:

• Vàng da, vàng mắt: Đây là triệu chứng rõ ràng nhất của tăng bilirubin.
• Nước tiểu sẫm màu, phân bạc màu: Dấu hiệu của tắc nghẽn đường mật.
• Kiểm tra chức năng gan định kỳ: Đặc biệt với những người có tiền sử bệnh gan, sử dụng rượu bia nhiều, hoặc đang dùng thuốc có khả năng gây hại gan.
• Đánh giá tình trạng tan máu: Khi có nghi ngờ về việc hồng cầu bị phá hủy quá mức.
• Theo dõi trẻ sơ sinh vàng da: Vàng da sinh lý ở trẻ sơ sinh khá phổ biến, nhưng vàng da bệnh lý cần được theo dõi và can thiệp kịp thời để tránh biến chứng thần kinh, đặc biệt là ở các bệnh viện nhi trên toàn quốc.

Giá trị bình thường và cách đọc kết quả

Giá trị bình thường của bilirubin trong máu thường được tính bằng mg/dL hoặc µmol/L.

• Bilirubin toàn phần: Khoảng 0.2 – 1.2 mg/dL (hoặc 3.4 – 20.5 µmol/L).
• Bilirubin gián tiếp: Khoảng 0.2 – 0.8 mg/dL (hoặc 3.4 – 13.7 µmol/L).
• Bilirubin trực tiếp: Khoảng 0 – 0.4 mg/dL (hoặc 0 – 6.8 µmol/L).

Các giá trị này có thể dao động nhẹ giữa các phòng xét nghiệm do sự khác biệt về thiết bị và phương pháp. Ví dụ, một số bệnh viện lớn tại Hà Nội và TP.HCM như Bệnh viện Bạch Mai hay Bệnh viện Chợ Rẫy đều có thể thực hiện xét nghiệm này với chi phí dao động từ 50.000 – 150.000 VNĐ tùy gói xét nghiệm.

Việc đọc kết quả xét nghiệm bilirubin cần được thực hiện bởi bác sĩ. Bác sĩ sẽ dựa vào tỷ lệ giữa bilirubin gián tiếp và trực tiếp, cùng với các triệu chứng lâm sàng và kết quả các xét nghiệm khác (ví dụ: men gan AST, ALT, GGT, siêu âm gan mật) để đưa ra chẩn đoán chính xác và kế hoạch điều trị phù hợp.

Điều trị khi Bilirubin tăng cao

Phương pháp điều trị bilirubin tăng cao phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh:

• Điều trị nguyên nhân gây bệnh:
• Nếu do tắc nghẽn đường mật: Có thể cần can thiệp phẫu thuật để loại bỏ sỏi mật hoặc khối u, hoặc đặt stent để khai thông đường mật.
• Nếu do viêm gan: Điều trị bằng thuốc kháng virus (đối với viêm gan B, C), thuốc hỗ trợ chức năng gan, hoặc thay đổi lối sống.
• Nếu do tan máu: Có thể cần truyền máu, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch hoặc các biện pháp điều trị đặc hiệu cho bệnh lý tan máu.
• Hỗ trợ chức năng gan: Sử dụng các loại thuốc bảo vệ gan, vitamin, và chế độ ăn uống lành mạnh.
• Chiếu đèn (phototherapy): Đặc biệt hiệu quả trong điều trị vàng da ở trẻ sơ sinh, giúp chuyển đổi bilirubin gián tiếp thành dạng tan trong nước để cơ thể dễ dàng đào thải.
• Thay huyết tương: Trong những trường hợp tăng bilirubin quá cao và nguy hiểm, đặc biệt ở trẻ sơ sinh, có thể cần thay huyết tương để loại bỏ nhanh chóng bilirubin khỏi cơ thể.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ.