Cortisol là gì? Chức năng, ảnh hưởng và cách ổn định

Cortisol là một hormone steroid quan trọng được sản xuất bởi tuyến thượng thận, thường được gọi là “hormone căng thẳng” do vai trò của nó trong phản ứng của cơ thể với stress. Hormone này không chỉ giúp cơ thể đối phó với các tình huống nguy hiểm mà còn tham gia vào nhiều chức năng sinh học thiết yếu khác, bao gồm điều hòa đường huyết, huyết áp, và kiểm soát viêm. Sự cân bằng của cortisol rất quan trọng đối với sức khỏe tổng thể; cả tình trạng thiếu hụt hay dư thừa cortisol đều có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng.

Chức năng chính của Cortisol

Cortisol đóng vai trò đa diện trong cơ thể, ảnh hưởng đến nhiều hệ thống và quá trình khác nhau:

• Phản ứng với căng thẳng: Khi cơ thể đối mặt với căng thẳng thể chất hoặc tinh thần, tuyến thượng thận sẽ tăng sản xuất cortisol. Hormone này giúp huy động năng lượng dự trữ, chủ yếu bằng cách tăng nồng độ đường huyết, để cung cấp năng lượng cho não và cơ bắp, chuẩn bị cho cơ thể “chiến đấu hay bỏ chạy”. Đây là lý do chính khiến cortisol được biết đến là “hormone căng thẳng”.

• Kiểm soát đường huyết: Cortisol thúc đẩy quá trình tân tạo đường (gluconeogenesis) trong gan, tức là tổng hợp glucose từ các nguồn không phải carbohydrate như protein và chất béo. Điều này đảm bảo cơ thể có đủ năng lượng cần thiết cho các hoạt động hàng ngày và trong tình huống khẩn cấp.

• Điều hòa huyết áp: Cortisol ảnh hưởng đến hệ thống tim mạch, giúp duy trì huyết áp ổn định. Nó có thể làm tăng nhạy cảm của các mạch máu với epinephrine và norepinephrine, góp phần vào việc co mạch và tăng huyết áp khi cần.

• Giảm viêm và điều hòa miễn dịch: Cortisol có đặc tính chống viêm mạnh. Nó ức chế phản ứng viêm của hệ miễn dịch, giúp giảm sưng và đau. Tuy nhiên, việc sản xuất cortisol kéo dài ở mức cao có thể làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến cơ thể dễ bị nhiễm trùng hơn.

• Điều hòa chu kỳ ngủ-thức: Cortisol có vai trò trong việc điều chỉnh nhịp sinh học của cơ thể, đặc biệt là chu kỳ ngủ-thức. Nồng độ cortisol thường cao nhất vào buổi sáng khi thức dậy và giảm dần vào buổi tối, góp phần vào cảm giác tỉnh táo ban ngày và buồn ngủ vào ban đêm.

• Chuyển hóa chất béo, protein và carbohydrate: Cortisol tham gia vào quá trình chuyển hóa các chất dinh dưỡng đa lượng, ảnh hưởng đến cách cơ thể sử dụng và lưu trữ năng lượng.

Những ảnh hưởng của Cortisol

Mặc dù cortisol là cần thiết, việc sản xuất quá nhiều hoặc quá ít đều có thể gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe:

Tác động của nồng độ Cortisol cao (Căng thẳng mãn tính)

Căng thẳng kéo dài dẫn đến việc sản xuất cortisol liên tục ở mức cao, gây ra nhiều vấn đề:

• Suy giảm hệ miễn dịch: Nồng độ cortisol cao kéo dài có thể ức chế chức năng của các tế bào miễn dịch, làm giảm khả năng chống lại bệnh tật của cơ thể. Ví dụ, một nghiên cứu tại Bệnh viện Bạch Mai cho thấy bệnh nhân căng thẳng mãn tính có tỷ lệ mắc các bệnh nhiễm trùng cao hơn.
• Tăng cân: Cortisol cao có thể dẫn đến tích tụ mỡ thừa, đặc biệt là ở vùng bụng, do nó thúc đẩy quá trình lưu trữ chất béo và tăng cảm giác thèm ăn.
• Vấn đề về tiêu hóa: Căng thẳng có thể làm rối loạn chức năng tiêu hóa, gây ra các triệu chứng như khó tiêu, đau bụng, hội chứng ruột kích thích.
• Rối loạn tâm trạng: Cortisol cao liên quan đến các vấn đề như lo âu, trầm cảm và khó ngủ.
• Giảm khối lượng cơ: Cortisol có thể làm tăng phân giải protein cơ, dẫn đến mất khối lượng cơ theo thời gian.
• Ảnh hưởng đến xương: Nồng độ cortisol cao kéo dài có thể làm giảm mật độ xương, tăng nguy cơ loãng xương.
• Giảm testosterone ở nam giới: Mức cortisol cao có thể làm giảm nồng độ testosterone, ảnh hưởng đến chức năng sinh sản và tâm trạng.

Tác động của nồng độ Cortisol thấp

Nồng độ cortisol thấp thường là dấu hiệu của bệnh Addison, một tình trạng hiếm gặp nhưng nghiêm trọng:

• Mệt mỏi mãn tính: Thiếu cortisol gây ra cảm giác mệt mỏi và yếu ớt kéo dài.
• Hạ huyết áp: Nồng độ cortisol thấp có thể dẫn đến huyết áp thấp, gây chóng mặt và ngất xỉu.
• Đau cơ và khớp: Người bệnh có thể trải qua đau nhức cơ và khớp.
• Giảm cân không rõ nguyên nhân: Mất cảm giác thèm ăn và giảm cân là những triệu chứng phổ biến.
• Hạ đường huyết: Thiếu cortisol có thể gây hạ đường huyết, đặc biệt khi bỏ bữa hoặc trong tình huống căng thẳng.

Việc xét nghiệm nồng độ cortisol trong máu, nước bọt hoặc nước tiểu có thể giúp chẩn đoán các tình trạng bệnh lý liên quan, như hội chứng Cushing (cortisol cao) hoặc bệnh Addison (cortisol thấp). Tại Việt Nam, nhiều bệnh viện lớn như Bệnh viện Chợ Rẫy hay Bệnh viện Đại học Y Hà Nội cung cấp dịch vụ xét nghiệm này với chi phí dao động từ 150.000 – 300.000 VNĐ tùy loại mẫu và phương pháp.

Duy trì mức Cortisol ổn định

Duy trì sự cân bằng của cortisol là yếu tố then chốt để bảo vệ sức khỏe. Một lối sống lành mạnh là cách hiệu quả nhất để kiểm soát hormone này:

• Quản lý căng thẳng: Đây là yếu tố quan trọng nhất. Thực hành các kỹ thuật thư giãn như thiền định, yoga, hít thở sâu có thể giúp giảm đáng kể mức cortisol. Tham gia các hoạt động giải trí yêu thích, dành thời gian cho gia đình và bạn bè cũng góp phần giảm căng thẳng. Tại các thành phố lớn như Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh, có nhiều trung tâm yoga và thiền cung cấp các khóa học phù hợp với nhiều đối tượng.

• Ngủ đủ giấc: Đảm bảo ngủ đủ 7-9 tiếng mỗi đêm là rất quan trọng. Thiếu ngủ làm tăng nồng độ cortisol. Tạo một môi trường ngủ yên tĩnh, tối và mát mẻ để cải thiện chất lượng giấc ngủ.

• Chế độ ăn uống cân bằng: Ưu tiên thực phẩm toàn phần, giàu dinh dưỡng. Hạn chế đường tinh luyện, caffeine và thực phẩm chế biến sẵn, vì chúng có thể làm tăng hoặc gây rối loạn nồng độ cortisol. Bổ sung omega-3 từ cá béo, thực phẩm giàu magie như rau xanh đậm, và vitamin C từ trái cây họ cam quýt có thể hỗ trợ chức năng tuyến thượng thận.

• Hoạt động thể chất đều đặn: Tập thể dục vừa phải giúp giảm căng thẳng và điều hòa cortisol. Tuy nhiên, tập luyện quá sức có thể làm tăng cortisol, vì vậy cần có sự cân bằng. Các hình thức vận động như đi bộ, bơi lội, đạp xe khoảng 30 phút mỗi ngày là lý tưởng. Nhiều công viên ở Việt Nam như Công viên Thống Nhất (Hà Nội) hay Công viên Tao Đàn (TP. Hồ Chí Minh) là địa điểm lý tưởng để tập thể dục nhẹ nhàng.

• Hạn chế rượu và thuốc lá: Cả rượu và thuốc lá đều có thể ảnh hưởng tiêu cực đến tuyến thượng thận và làm tăng nồng độ cortisol.

• Duy trì các mối quan hệ xã hội: Giao tiếp và kết nối với người khác có thể giúp giảm cảm giác cô đơn và căng thẳng, từ đó góp phần điều hòa cortisol.

Việc chủ động trong lối sống và thói quen sinh hoạt hàng ngày có thể giúp bạn kiểm soát nồng độ cortisol một cách hiệu quả, từ đó nâng cao sức khỏe thể chất và tinh thần.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ để được tư vấn y tế chuyên sâu.