Đại dương là gì? Đặc điểm, vai trò và thách thức

Đại dương bao gồm những khối nước mặn khổng lồ, chiếm phần lớn bề mặt Trái Đất và liên kết với nhau thành một hệ thống thủy quyển toàn cầu. Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự sống đa dạng, điều hòa khí hậu toàn cầu và hỗ trợ các hoạt động kinh tế. Trên địa cầu, năm đại dương chính được công nhận bao gồm: Thái Bình Dương, Đại Tây Dương, Ấn Độ Dương, Nam Đại Dương và Bắc Băng Dương, được liệt kê theo thứ tự diện tích giảm dần.

Đặc điểm nổi bật của đại dương

Đại dương có những đặc điểm riêng biệt hình thành nên vai trò to lớn của chúng đối với hành tinh.

Kích thước và độ sâu vượt trội

Đại dương là những vùng nước rộng lớn, trải dài hàng ngàn dặm, với quy mô vượt xa biển cả. Nhiều khu vực đạt đến độ sâu cực lớn, điển hình như Vực thẳm Challenger nằm trong rãnh Mariana, sâu hơn 10.900 mét. Vực thẳm này sâu hơn cả đỉnh Everest nếu đặt xuống đáy biển, cho thấy sự bao la của đại dương.

Nước mặn đặc trưng

Thành phần chính của đại dương là nước mặn, với nồng độ muối cao hơn đáng kể so với biển, do lượng nước ngọt chảy vào từ sông ngòi và các nguồn khác ít hơn. Độ mặn trung bình của nước biển là khoảng 3,5%, nghĩa là mỗi lít nước biển chứa khoảng 35 gram muối hòa tan, chủ yếu là natri clorua.

Hệ thống liên kết toàn cầu

Các đại dương kết nối liền mạch với nhau, hình thành một thể thống nhất có ảnh hưởng sâu rộng đến mọi khu vực trên thế giới, từ các dòng hải lưu đến sự phân bố nhiệt độ. Ví dụ, dòng hải lưu Gulf Stream mang nước ấm từ vùng xích đạo đến bờ biển Tây Âu, làm ôn hòa khí hậu tại đây so với các khu vực cùng vĩ độ khác.

Vai trò và tầm quan trọng thiết yếu

Vai trò của đại dương đối với sự sống trên Trái Đất là không thể phủ nhận.

Duy trì sự sống phong phú

Đại dương là môi trường sống của vô vàn loài sinh vật biển, từ vi sinh vật phù du nhỏ bé đến các loài cá và động vật có vú khổng lồ, tạo nên một hệ sinh thái đa dạng. Các rạn san hô, rừng tảo bẹ hay các cửa sông là những “vườn ươm” quan trọng cho nhiều loài sinh vật biển, đóng góp vào đa dạng sinh học toàn cầu.

Sản xuất oxy thiết yếu

Thực vật biển, đặc biệt là sinh vật phù du, đóng góp một phần không nhỏ vào quá trình quang hợp, giải phóng một lượng lớn oxy cần thiết cho sự sống trên Trái Đất. Ước tính, sinh vật phù du biển chịu trách nhiệm sản xuất khoảng 50-85% lượng oxy trong khí quyển, biến đại dương thành “lá phổi” khổng lồ của hành tinh.

Điều hòa khí hậu và thời tiết

Đại dương giữ vai trò then chốt trong việc điều hòa các kiểu thời tiết và khí hậu trên phạm vi toàn cầu, thông qua sự hấp thụ và phân phối nhiệt. Khả năng hấp thụ và lưu trữ nhiệt của nước biển lớn hơn nhiều so với đất liền, giúp làm dịu sự biến động nhiệt độ giữa ngày và đêm, giữa các mùa. Các hiện tượng như El Niño và La Niña, xuất phát từ sự thay đổi nhiệt độ bề mặt nước biển ở Thái Bình Dương, có thể gây ra những biến động thời tiết cực đoan trên toàn thế giới.

Thúc đẩy kinh tế và thương mại

Chúng cung cấp các tuyến đường vận chuyển hàng hóa huyết mạch, chiếm tới 90% tổng kim ngạch thương mại toàn cầu. Hàng triệu tấn hàng hóa từ nông sản Việt Nam như gạo, cà phê đến linh kiện điện tử đều được vận chuyển bằng đường biển. Bên cạnh đó, đại dương còn là nguồn cung cấp dồi dào về thực phẩm, năng lượng và khoáng sản quý giá. Ngành thủy sản Việt Nam, với sản lượng tôm, cá tra xuất khẩu hàng tỷ USD mỗi năm, là một minh chứng rõ ràng cho giá trị kinh tế từ đại dương. Ngoài ra, các mỏ dầu khí ngoài khơi cũng đóng góp đáng kể vào nguồn năng lượng quốc gia.

Các thách thức hiện hữu

Mặc dù vai trò của đại dương là vô cùng quan trọng, chúng cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng.

Ô nhiễm môi trường biển

Đại dương đang phải đối mặt với các vấn đề ô nhiễm nghiêm trọng, từ rác thải nhựa đến hóa chất độc hại, gây ảnh hưởng tiêu cực đến hệ sinh thái. Mỗi năm, hàng triệu tấn rác thải nhựa, trong đó có một lượng lớn từ Việt Nam, đổ ra biển, gây nguy hiểm cho các loài sinh vật biển và làm suy thoái môi trường sống. Rác thải nhựa có thể mất hàng trăm năm để phân hủy, tạo thành các hạt vi nhựa gây hại cho chuỗi thức ăn.

Biến đổi khí hậu toàn cầu

Những tác động từ biến đổi khí hậu, như nhiệt độ nước biển tăng và axit hóa đại dương, đang tạo ra mối đe dọa lớn đối với sự cân bằng của các hệ sinh thái biển. Nhiệt độ nước biển tăng gây ra hiện tượng tẩy trắng san hô, làm chết các rạn san hô vốn là nơi trú ngụ của hàng nghìn loài sinh vật. Axit hóa đại dương, do hấp thụ lượng lớn carbon dioxide từ khí quyển, làm giảm độ pH của nước biển, gây khó khăn cho các loài có vỏ như nghêu, sò, ốc trong việc hình thành và duy trì cấu trúc vỏ của chúng.

Đánh bắt quá mức

Hoạt động đánh bắt cá không bền vững và thiếu kiểm soát đang làm suy giảm nghiêm trọng nguồn lợi thủy sản, phá vỡ cân bằng sinh thái biển và cần được hạn chế để bảo vệ đa dạng sinh học. Nhiều loài cá thương phẩm, ví dụ như cá ngừ hay cá thu, đang bị đánh bắt vượt quá khả năng phục hồi của quần thể. Việc sử dụng các phương pháp đánh bắt hủy diệt như dùng thuốc nổ hay xung điện ở một số vùng biển cũng góp phần làm suy thoái nghiêm trọng hệ sinh thái biển. Để bảo vệ các nguồn lợi biển, các quốc gia cần tăng cường kiểm soát, thực thi luật pháp và thúc đẩy các phương pháp đánh bắt bền vững.