PTSD là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị

PTSD, hay rối loạn căng thẳng sau sang chấn, là một tình trạng sức khỏe tâm thần phát triển sau khi một cá nhân trải qua hoặc chứng kiến một sự kiện cực kỳ đáng sợ hoặc gây đau khổ. Các biểu hiện đặc trưng của tình trạng này bao gồm hồi tưởng lặp đi lặp lại, những cơn ác mộng dai dẳng, mức độ lo lắng gia tăng đáng kể, các mô hình suy nghĩ tiêu cực, và phản ứng cảnh giác quá mức. Việc điều trị PTSD thường được tiến hành thông qua liệu pháp tâm lý, còn được gọi là trị liệu trò chuyện, và trong một số trường hợp, việc sử dụng thuốc cũng được cân nhắc.

Nguyên nhân hình thành PTSD

PTSD có thể phát triển sau các sự kiện mang tính chấn thương. Dưới đây là một số nguyên nhân phổ biến:

• Thiên tai: Những thảm họa tự nhiên như lũ lụt, bão lớn hoặc cháy rừng trên diện rộng có thể để lại di chứng tâm lý sâu sắc. Ví dụ, sau trận lũ lịch sử tại miền Trung Việt Nam năm 2020, nhiều người dân đã phải đối mặt với những ám ảnh về mất mát tài sản và người thân, dẫn đến các triệu chứng của PTSD.
• Tai nạn nghiêm trọng: Các tai nạn giao thông nghiêm trọng, tai nạn lao động hoặc bất kỳ sự cố nào đe dọa trực tiếp đến tính mạng đều có thể là căn nguyên. Một người sống sót sau vụ tai nạn xe khách trên đèo Prenn (Lâm Đồng) có thể liên tục tái hiện cảnh tượng kinh hoàng đó.
• Hành vi bạo lực: Hành hung, tấn công tình dục, bắt cóc hoặc các hình thức bạo lực cá nhân khác để lại vết sẹo tâm lý khó lành. Nạn nhân của bạo lực gia đình ở Việt Nam thường sống trong sợ hãi và lo âu kéo dài, làm tăng nguy cơ mắc PTSD.
• Trải nghiệm chiến tranh hoặc bị tra tấn: Những người lính trở về từ chiến trường hoặc nạn nhân của chiến tranh thường mang theo những ký ức kinh hoàng. Các cựu chiến binh Việt Nam, đặc biệt là những người từng tham gia các chiến dịch ác liệt, có tỷ lệ mắc PTSD cao do chứng kiến hoặc trực tiếp trải qua những cảnh tượng tàn khốc.
• Chứng kiến hoặc trực tiếp trải qua các sự kiện đe dọa đến tính mạng: Điều này bao gồm việc chứng kiến một người thân bị thương nặng, hoặc chứng kiến một vụ án mạng. Một nhân viên cấp cứu chứng kiến nhiều ca tử vong trong đợt dịch COVID-19 tại TP. Hồ Chí Minh cũng có thể phát triển PTSD do áp lực công việc và những hình ảnh đau lòng lặp đi lặp lại.

Biểu hiện của PTSD

Các biểu hiện của PTSD thường được phân loại thành nhiều nhóm chính, ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống của người bệnh:

• Triệu chứng tái hiện (Intrusive Symptoms):
• Hồi ức không mong muốn: Người bệnh thường xuyên bị ám ảnh bởi những hình ảnh, âm thanh, hoặc cảm giác liên quan đến sự kiện chấn thương, ngay cả khi không muốn.
• Ác mộng dai dẳng: Những giấc mơ kinh hoàng lặp đi lặp lại, thường liên quan trực tiếp đến chấn thương, gây gián đoạn giấc ngủ và khiến người bệnh kiệt sức.
• Phản ứng phân ly (Flashbacks): Cảm giác như đang trải nghiệm lại sự kiện đó, đôi khi kèm theo ảo giác hoặc cảm giác mất kết nối với thực tại. Ví dụ, một người từng bị tai nạn giao thông có thể đột nhiên cảm thấy như đang bị đâm xe khi nghe tiếng còi xe lớn.
• Căng thẳng tâm lý hoặc phản ứng thể chất: Khi tiếp xúc với những yếu tố gợi nhớ về chấn thương (ví dụ, một địa điểm, một mùi hương, hoặc một ngày kỷ niệm), người bệnh có thể cảm thấy lo lắng tột độ, tim đập nhanh, đổ mồ hôi, hoặc run rẩy.

• Tránh né (Avoidance Symptoms):
• Tránh né suy nghĩ hoặc cảm xúc: Người bệnh cố gắng né tránh những suy nghĩ, cảm xúc, hoặc cuộc trò chuyện liên quan đến sự kiện chấn thương.
• Tránh né địa điểm hoặc hoạt động: Họ có xu hướng tránh xa những địa điểm, con người, hoặc hoạt động có khả năng gợi nhớ về chấn thương. Một người từng bị cướp tại một con hẻm cụ thể có thể tránh đi qua con hẻm đó hoặc bất kỳ con hẻm nào tương tự.

• Nhận thức và tâm trạng tiêu cực (Negative Changes in Cognition and Mood):
• Mất trí nhớ: Gặp khó khăn trong việc nhớ lại các chi tiết quan trọng của sự kiện chấn thương.
• Suy nghĩ tiêu cực: Có những suy nghĩ bi quan về bản thân, người khác, hoặc thế giới xung quanh (“Tôi là người xấu”, “Thế giới này nguy hiểm”).
• Cảm giác tội lỗi hoặc đổ lỗi: Tự đổ lỗi cho bản thân về những gì đã xảy ra, hoặc đổ lỗi cho người khác một cách không khách quan.
• Mất hứng thú: Mất hứng thú với các hoạt động từng yêu thích, hoặc cảm thấy xa cách với bạn bè và gia đình.
• Cảm giác xa lánh: Cảm thấy cô lập, không kết nối được với người khác.
• Khó khăn trong việc trải nghiệm cảm xúc tích cực: Không thể cảm thấy hạnh phúc, yêu thương hoặc hài lòng.

• Cảnh giác và phản ứng quá mức (Alterations in Arousal and Reactivity):
• Tăng cường cảnh giác: Luôn trong trạng thái đề phòng, dễ giật mình hoặc phản ứng thái quá với những tiếng động bất ngờ.
• Dễ cáu kỉnh và bùng nổ giận dữ: Có những cơn giận dữ không kiểm soát, đôi khi không có lý do rõ ràng.
• Khó tập trung: Gặp khó khăn trong việc duy trì sự chú ý vào công việc hoặc các hoạt động hàng ngày.
• Rối loạn giấc ngủ: Mất ngủ, khó ngủ hoặc thức giấc nhiều lần trong đêm, thường kèm theo ác mộng.
• Hành vi tự hủy hoại: Trong một số trường hợp, người mắc PTSD có thể có những hành vi liều lĩnh, tự làm hại bản thân hoặc lạm dụng chất kích thích để đối phó với nỗi đau.

Phương pháp điều trị PTSD

Các phương pháp điều trị chính cho PTSD thường kết hợp nhiều liệu pháp để đạt hiệu quả tối ưu, giúp người bệnh dần hồi phục và tái hòa nhập cuộc sống.

• Liệu pháp tâm lý (trị liệu trò chuyện):
• Liệu pháp tiếp xúc (Exposure Therapy): Dưới sự hướng dẫn của chuyên gia, người bệnh dần dần tiếp xúc với những ký ức, tình huống hoặc đối tượng gây sợ hãi liên quan đến chấn thương trong môi trường an toàn. Mục tiêu là giúp người bệnh đối diện và giảm bớt phản ứng sợ hãi theo thời gian. Ví dụ, một người từng bị kẹt trong thang máy có thể được hướng dẫn từ từ hình dung lại cảnh đó, sau đó xem hình ảnh thang máy, và cuối cùng là bước vào thang máy thật.
• Liệu pháp xử lý nhận thức (Cognitive Processing Therapy – CPT): Liệu pháp này giúp người bệnh nhận diện và thay đổi những suy nghĩ tiêu cực hoặc méo mó về chấn thương. CPT hướng dẫn bệnh nhân cách thức tư duy lại về sự kiện, bản thân và thế giới, từ đó giảm bớt cảm giác tội lỗi, sợ hãi hoặc tức giận.
• Liệu pháp Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR): Đây là một liệu pháp được chứng minh hiệu quả cho PTSD. Người bệnh sẽ tập trung vào sự kiện chấn thương trong khi thực hiện các chuyển động mắt theo hướng dẫn của trị liệu viên. Liệu pháp này được cho là giúp xử lý và tích hợp các ký ức đau buồn một cách hiệu quả hơn.
• Liệu pháp tâm lý nhóm: Tham gia các nhóm hỗ trợ giúp người bệnh cảm thấy không đơn độc, chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi từ những người có cùng trải nghiệm. Tại Việt Nam, một số trung tâm tư vấn tâm lý như Viện Tâm lý và Sức khỏe Tâm thần (TP.HCM) hoặc Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1 (Hà Nội) có thể cung cấp các liệu pháp này.

• Thuốc:
• Thuốc chống trầm cảm: Các loại thuốc như Sertraline (Zoloft) hoặc Paroxetine (Paxil) thường được kê đơn để giúp kiểm soát các triệu chứng đi kèm như lo âu, trầm cảm, khó ngủ và cáu kỉnh. Những thuốc này giúp cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh trong não.
• Thuốc chống lo âu: Trong một số trường hợp, thuốc chống lo âu có thể được sử dụng trong thời gian ngắn để giảm các cơn lo âu cấp tính, nhưng cần được theo dõi chặt chẽ do nguy cơ phụ thuộc.
• Thuốc điều hòa giấc ngủ: Nếu mất ngủ là một vấn đề nghiêm trọng, bác sĩ có thể kê đơn thuốc giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ.
• Việc sử dụng thuốc cần phải có sự chỉ định và theo dõi của bác sĩ chuyên khoa tâm thần. Chi phí cho một lần khám với bác sĩ tâm thần tại các bệnh viện công ở Việt Nam thường dao động từ 150.000 VNĐ đến 300.000 VNĐ, chưa bao gồm chi phí thuốc.

Khi nào cần tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp

Hầu hết những người từng trải qua một sự kiện chấn thương đều có những phản ứng ban đầu nhất định, như sốc, sợ hãi, hoặc buồn bã. Tuy nhiên, nếu những phản ứng này kéo dài vượt quá vài tuần và không có dấu hiệu thuyên giảm, đồng thời gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến các hoạt động hàng ngày, đó có thể là dấu hiệu rõ ràng của PTSD.

Bạn nên tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp nếu:

• Các triệu chứng tái hiện (hồi tưởng, ác mộng) xảy ra thường xuyên và khiến bạn khó tập trung vào công việc hoặc học tập.
• Bạn cảm thấy cô lập, tránh né các hoạt động xã hội hoặc những nơi từng yêu thích.
• Bạn gặp khó khăn nghiêm trọng trong giấc ngủ hoặc luôn trong trạng thái cảnh giác cao độ.
• Bạn có những suy nghĩ tiêu cực kéo dài về bản thân, người khác hoặc cuộc sống.
• Các triệu chứng này kéo dài hơn một tháng và ảnh hưởng đến các mối quan hệ, công việc hoặc sức khỏe tổng thể.

Trong tình huống này, việc tìm kiếm sự theo dõi và điều trị từ một chuyên gia tâm thần hoặc nhà tâm lý học lâm sàng là điều cần thiết để đảm bảo quản lý hiệu quả tình trạng sức khỏe tâm thần. Tại Việt Nam, bạn có thể tìm đến các bệnh viện chuyên khoa tâm thần như Bệnh viện Tâm thần TP. Hồ Chí Minh, Bệnh viện Tâm thần Hà Nội, hoặc các phòng khám tâm lý tư nhân uy tín để được thăm khám và tư vấn.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ.