Jazz là gì? Nguồn gốc, đặc điểm và các thể loại chính

Jazz là một thể loại âm nhạc độc đáo, ra đời từ cộng đồng người Mỹ gốc Phi tại New Orleans, Hoa Kỳ, vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Dòng nhạc này là sự tổng hòa của nhiều yếu tố âm nhạc khác nhau, bao gồm blues, ragtime, nhạc tôn giáo, và nhịp điệu châu Phi, kết hợp khéo léo với các đặc trưng âm nhạc châu Âu. Điểm nhấn nổi bật của jazz là sự ngẫu hứng tự do, việc ứng dụng các hợp âm phức tạp, nhịp điệu swing đặc trưng, nốt nhạc blue giàu cảm xúc, cùng kỹ thuật “gọi và đáp” đầy tương tác. Trải qua thời gian, jazz đã phát triển thành vô vàn thể loại con đa dạng và không ngừng đổi mới nhờ quá trình giao thoa với các dòng nhạc khác.

Nguồn gốc và quá trình hình thành

Jazz khởi nguồn từ New Orleans, một thành phố cảng đa văn hóa, nơi giao thoa của nhiều cộng đồng và truyền thống âm nhạc. Đây là sự kết hợp độc đáo giữa các thể loại âm nhạc bản địa châu Phi (như âm nhạc lao động, spirituals, field hollers) và các yếu tố âm nhạc đến từ châu Âu (như nhạc kèn đồng, opera, nhạc cổ điển).

Vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, jazz bắt đầu định hình rõ nét thông qua sự tổng hòa của các ban nhạc kèn đồng quân đội, ragtime (một thể loại âm nhạc piano với nhịp điệu phức tạp, đặc trưng bởi sự “rách rưới” của nhịp điệu), và blues (thể loại âm nhạc đầy cảm xúc, thường nói về nỗi buồn và khó khăn). Những người nô lệ được giải phóng và con cháu của họ đã mang theo những truyền thống âm nhạc phong phú, kết hợp chúng với các nhạc cụ và cấu trúc âm nhạc phương Tây, tạo nên một âm thanh hoàn toàn mới.

Từ những năm 1920, đặc biệt trong thời kỳ được mệnh danh là “Kỷ nguyên Jazz” (Jazz Age), jazz đã trở thành một hình thức biểu đạt âm nhạc có ý nghĩa sâu sắc và đạt được sức ảnh hưởng to lớn trên toàn cầu. Các nghệ sĩ tiên phong như Louis Armstrong đã đưa jazz từ New Orleans đến Chicago và New York, phổ biến nó rộng rãi hơn. Các câu lạc bộ jazz mọc lên khắp nơi, thu hút đông đảo khán giả và tạo ra một làn sóng văn hóa mạnh mẽ, vượt ra khỏi biên giới nước Mỹ.

Các đặc điểm chính của Jazz

Để hiểu được bản chất của jazz, chúng ta cần xem xét các đặc điểm cốt lõi làm nên sự khác biệt của nó:

Ngẫu hứng (Improvisation)

Ngẫu hứng là linh hồn của jazz. Các nghệ sĩ jazz thường trình diễn một cách tự do, ứng tác tức thì, tạo nên những bất ngờ thú vị và độc đáo cho người nghe. Thay vì chỉ đơn thuần chơi lại một bản nhạc đã được viết sẵn, người chơi jazz sẽ tạo ra những giai điệu, biến tấu và hòa âm mới ngay trong lúc biểu diễn, dựa trên cấu trúc hợp âm và giai điệu gốc của bài hát. Điều này làm cho mỗi buổi biểu diễn jazz trở nên độc nhất vô nhị, không có hai lần chơi nào giống hệt nhau. Tính ngẫu hứng đòi hỏi người nhạc công phải có kỹ năng điêu luyện, sự sáng tạo không ngừng và khả năng tương tác cao với các thành viên khác trong ban nhạc.

Nhịp điệu Swing

Swing là một trong những yếu tố cốt lõi, kiến tạo cảm giác nhịp điệu đặc trưng, mang lại sự uyển chuyển và lôi cuốn cho jazz. Nhịp điệu swing không phải là nhịp thẳng đều mà là một sự phân chia nhịp điệu không đối xứng, tạo cảm giác “lắc lư” hoặc “tung hứng”. Điều này khiến âm nhạc trở nên sống động, có sức hút và dễ khiến người nghe muốn nhún nhảy theo. Nhịp điệu swing là yếu tố phân biệt jazz với nhiều thể loại âm nhạc khác và là nền tảng cho nhiều phong cách jazz sau này.

Hợp âm phức tạp

Jazz khai thác các hợp âm với cấu trúc tinh vi hơn nhiều so với âm nhạc phổ thông truyền thống. Thay vì chỉ sử dụng các hợp âm ba nốt cơ bản, jazz thường xuyên dùng các hợp âm mở rộng (như hợp âm 7, 9, 11, 13) và các biến thể (như hợp âm giảm, hợp âm tăng). Việc sử dụng các hợp âm phức tạp này tạo ra chiều sâu, sự tinh tế và màu sắc âm nhạc phong phú, cho phép người chơi ngẫu hứng và khám phá nhiều khả năng hòa âm hơn.

Nốt nhạc blue (Blue notes)

Nốt nhạc blue là các nốt được điều chỉnh cao độ một cách tinh tế, thường là giảm nhẹ ở các bậc 3, 5, 7 của thang âm trưởng hoặc thứ, tạo ra âm thanh đặc trưng và khơi gợi cảm xúc sâu lắng, buồn bã hoặc hoài niệm. Những nốt này không tồn tại chính xác trong hệ thống cao độ của âm nhạc cổ điển phương Tây mà mang đậm dấu ấn của âm nhạc châu Phi và blues. Nốt nhạc blue đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên “linh hồn” của jazz.

“Gọi và đáp” (Call and response)

“Gọi và đáp” là một kỹ thuật tương tác mà một nhạc cụ hoặc giọng hát đưa ra một giai điệu dẫn dắt (câu “gọi”), sau đó nhạc cụ hoặc giọng hát khác sẽ phản hồi lại (câu “đáp”), tạo nên sự đối thoại âm nhạc sống động. Kỹ thuật này có nguồn gốc từ các truyền thống âm nhạc châu Phi và được sử dụng rộng rãi trong spirituals, blues và sau này là jazz. Nó tạo nên sự gắn kết, tương tác và tính đối thoại trong một ban nhạc jazz.

Sự đa dạng của các thể loại phụ (Sub-genres)

Từ cội nguồn ban đầu, jazz đã không ngừng phát triển và phân hóa thành nhiều thể loại phụ, mỗi loại mang một phong cách và đặc điểm riêng:

Swing

Thể loại Swing trở nên phổ biến rộng rãi vào những năm 1930 và đầu 1940, gắn liền với hình ảnh các ban nhạc lớn (big bands) và vũ điệu sôi động. Các ban nhạc swing thường có từ 10 đến 20 nhạc công, bao gồm các bộ kèn đồng, kèn gỗ và bộ gõ. Nổi bật với nhịp điệu swing mạnh mẽ, dễ nhảy, Swing là âm nhạc chủ đạo trong thời kỳ này, với các tên tuổi lớn như Duke Ellington, Count Basie và Benny Goodman. Thể loại này đã đưa jazz đến với đông đảo công chúng và là nền tảng cho nhiều phong cách sau này.

Bebop

Xuất hiện vào thập niên 1940, Bebop là một cuộc cách mạng trong jazz. Nổi bật với nhịp độ nhanh chóng, giai điệu phức tạp và kỹ thuật ứng tác dựa trên nền tảng hợp âm phức tạp, Bebop đòi hỏi sự điêu luyện cao từ các nhạc công. Nó là sự phản ứng với sự thương mại hóa của Swing, tập trung hơn vào tính nghệ thuật và kỹ năng cá nhân. Các nghệ sĩ tiên phong của Bebop bao gồm Charlie Parker (saxophone), Dizzy Gillespie (trumpet) và Thelonious Monk (piano). Bebop là một thể loại jazz mang tính trí tuệ cao và đã định hình lại hướng đi của jazz hiện đại.

Cool Jazz

Phát triển vào cuối thập niên 1940 và đầu 1950, Cool Jazz mang đến âm nhạc nhẹ nhàng, mượt mà và trầm lắng hơn, đối lập với sự sôi động và phức tạp của Bebop. Cool Jazz thường có nhịp độ chậm hơn, sử dụng ít nốt hơn và tập trung vào giai điệu êm ái, đôi khi mang hơi hướng cổ điển. Các nghệ sĩ nổi bật của Cool Jazz bao gồm Miles Davis (với album “Birth of the Cool”), Dave Brubeck và Stan Getz. Cool Jazz đặc biệt phổ biến ở Bờ Tây Hoa Kỳ.

Jazz-rock/Fusion

Ra đời vào cuối thập niên 1960, Jazz-rock/Fusion là sự kết hợp táo bạo giữa jazz với âm thanh mạnh mẽ của nhạc rock, funk và R&B, mở ra những chân trời mới. Thể loại này thường sử dụng các nhạc cụ điện tử như guitar điện, bass điện, keyboard điện tử và trống điện tử, kết hợp với kỹ thuật ngẫu hứng của jazz. Miles Davis tiếp tục là người tiên phong trong thể loại này với các album như “Bitches Brew”. Các ban nhạc nổi tiếng khác bao gồm Weather Report và Return to Forever. Jazz-rock/Fusion đã thu hút một lượng lớn khán giả trẻ và mở rộng định nghĩa của jazz.

Smooth Jazz

Trở nên thịnh hành vào thập niên 1980, Smooth Jazz sở hữu âm hưởng thư giãn, dễ tiếp cận và thường được sử dụng trong các không gian nhẹ nhàng như quán cà phê, sảnh khách sạn hoặc làm nhạc nền. Smooth Jazz thường có giai điệu bắt tai, ít phức tạp hơn về hòa âm và nhịp điệu so với các thể loại jazz truyền thống, và thường kết hợp các yếu tố của pop và R&B. Mặc dù bị một số nhà phê bình jazz truyền thống chỉ trích vì tính thương mại, Smooth Jazz vẫn rất phổ biến với khán giả rộng rãi. Các nghệ sĩ tiêu biểu bao gồm Kenny G và George Benson.

Tầm ảnh hưởng của Jazz tại Việt Nam

Tại Việt Nam, jazz đã du nhập từ khá sớm, đặc biệt là từ thập niên 1930 và phát triển mạnh mẽ hơn sau năm 1945. Các ban nhạc jazz nhỏ đã xuất hiện tại Sài Gòn và Hà Nội, biểu diễn tại các vũ trường, quán bar. Sau này, jazz Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể với sự xuất hiện của các nghệ sĩ tài năng.

Có thể kể đến những cái tên như nghệ sĩ piano Jazz Quyền Văn Minh, người đã có công lớn trong việc đưa jazz đến gần hơn với công chúng Việt Nam, đặc biệt là qua việc thành lập Câu lạc bộ Jazz Hà Nội. Ông và con trai mình, Quyền Thiện Đắc, là những người tiên phong và có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của jazz tại Việt Nam. Ngoài ra, các nghệ sĩ như Trần Mạnh Tuấn hay Nguyễn Bảo Long cũng là những gương mặt nổi bật trong cộng đồng jazz Việt.

Hiện nay, jazz vẫn là một dòng nhạc kén người nghe hơn so với pop hay rock, nhưng cộng đồng người yêu jazz tại Việt Nam đang ngày càng phát triển. Các câu lạc bộ jazz như Minh’s Jazz Club ở Hà Nội hay Sax N’ Art Jazz Club của nghệ sĩ Trần Mạnh Tuấn ở TP.HCM là những địa điểm quen thuộc để người hâm mộ thưởng thức các buổi biểu diễn jazz trực tiếp. Giá vé vào cửa các câu lạc bộ này thường dao động từ 150.000 VNĐ đến 300.000 VNĐ tùy địa điểm và nghệ sĩ biểu diễn. Các lễ hội âm nhạc quốc tế cũng thường mời các nghệ sĩ jazz nổi tiếng thế giới đến Việt Nam biểu diễn, góp phần làm phong phú thêm đời sống âm nhạc của đất nước.

Jazz không chỉ là một thể loại âm nhạc mà còn là một biểu tượng của sự tự do, sáng tạo và biến đổi không ngừng. Từ những con phố của New Orleans, jazz đã vươn ra toàn cầu, ảnh hưởng đến vô số thể loại âm nhạc khác và tiếp tục là nguồn cảm hứng cho các thế hệ nghệ sĩ. Dù ở bất kỳ hình thức nào, jazz vẫn luôn giữ được tinh thần ngẫu hứng và khả năng kết nối cảm xúc sâu sắc với người nghe.