Trauma là gì? Định nghĩa, nguyên nhân & ảnh hưởng

Trauma là gì? Trauma, hay còn gọi là sang chấn tâm lý hoặc tổn thương tâm lý, là một phản ứng cảm xúc sâu sắc và kéo dài phát sinh khi một cá nhân trải qua một sự kiện hoặc chuỗi sự kiện gây căng thẳng tột độ về mặt tinh thần và/hoặc thể chất, khiến họ cảm thấy sợ hãi, bất lực hoặc bị tổn thương nghiêm trọng. Những trải nghiệm này, có thể là tai nạn nghiêm trọng, bạo lực, mất mát người thân đột ngột, hoặc bị lạm dụng kéo dài, có khả năng để lại hệ quả lâu dài, tác động sâu sắc đến tâm trí, cảm xúc, hành vi và sức khỏe thể chất của mỗi người. Việc hiểu rõ trauma là gì và cách nó ảnh hưởng đến chúng ta là bước đầu tiên quan trọng để tìm kiếm sự hỗ trợ và phục hồi.

Định nghĩa chi tiết về Trauma

Trauma không chỉ đơn thuần là một sự kiện đau buồn. Nó là phản ứng của cơ thể và tâm trí đối với một sự kiện hoặc chuỗi sự kiện mà cá nhân cảm thấy bị đe dọa đến tính mạng, tính toàn vẹn về thể chất hoặc tinh thần, hoặc chứng kiến những điều kinh hoàng. Điều quan trọng là không phải mọi trải nghiệm khó khăn đều dẫn đến trauma. Trauma xảy ra khi khả năng đối phó của một người bị quá tải, khiến họ không thể xử lý được cảm xúc và thông tin liên quan đến sự kiện đó một cách hiệu quả.

Khi một người trải qua trauma, hệ thống thần kinh của họ có thể bị ảnh hưởng sâu sắc. Phản ứng “chiến đấu, bỏ chạy hoặc đứng hình” (fight, flight, or freeze) được kích hoạt mạnh mẽ, và nếu không được giải quyết, có thể dẫn đến những thay đổi lâu dài trong cách não bộ xử lý thông tin, cảm xúc và ký ức. Đây là lý do tại sao các triệu chứng của trauma có thể xuất hiện ngay lập tức hoặc sau một thời gian dài, và có thể rất khó hiểu đối với cả người trải nghiệm và những người xung quanh.

Các sự kiện có khả năng gây chấn thương tâm lý

Nhiều loại sự kiện khác nhau có thể khởi phát sang chấn tâm lý, và mức độ ảnh hưởng của chúng còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố như độ tuổi, sức khỏe tâm thần ban đầu, hệ thống hỗ trợ xã hội và các trải nghiệm sống khác. Hiểu rõ các nguyên nhân tiềm ẩn giúp chúng ta nhận diện và phòng ngừa, cũng như biết khi nào cần tìm kiếm sự giúp đỡ khi trauma là gì đã xảy ra.

Các nguyên nhân phổ biến bao gồm:

• Trải nghiệm cá nhân:
• Bị lạm dụng về thể chất, tình dục hoặc tinh thần kéo dài.
• Bị bỏ rơi, bị bỏ mặc trong thời thơ ấu.
• Đối mặt với các tình huống đe dọa tính mạng như bị tấn công, bắt cóc.
• Trải nghiệm các thủ tục y tế đau đớn hoặc gây sợ hãi, đặc biệt ở trẻ em.
• Tai nạn và thảm họa:
• Các vụ tai nạn giao thông thảm khốc, đặc biệt là khi có người bị thương nặng hoặc tử vong.
• Thiên tai như động đất, lũ lụt, cháy rừng, sóng thần trên diện rộng, khiến mất mát tài sản và người thân.
• Các vụ cháy nhà, nổ.
• Bạo lực và chiến tranh:
• Sống trong vùng chiến sự, chịu ảnh hưởng trực tiếp từ chiến tranh.
• Đối diện với khủng bố, các vụ xả súng hàng loạt.
• Bạo lực cộng đồng, chứng kiến các hành vi bạo lực tàn khốc, giết người.
• Bị tấn công vũ trang.
• Mất mát và chia ly:
• Sự ra đi đột ngột, không báo trước của người thân yêu, gây ra cú sốc lớn và cảm giác chưa kịp chuẩn bị.
• Mất mát con cái.
• Ly hôn hoặc chia tay đau khổ, đặc biệt khi có yếu tố phản bội hoặc bạo lực.
• Phân biệt đối xử và bất công xã hội:
• Trải qua nạn phân biệt chủng tộc, phân biệt giới tính, định hướng tình dục, hoặc các hình thức phân biệt đối xử khác trong đời sống hàng ngày, gây tổn thương kéo dài và cảm giác bị cô lập.
• Bị kỳ thị, bắt nạt kéo dài.
• Trải nghiệm bất công trong hệ thống pháp luật hoặc xã hội.

Ảnh hưởng của chấn thương tâm lý

Sang chấn tâm lý có thể manifest qua nhiều biểu hiện khác nhau, tác động đến nhiều khía cạnh của cuộc sống một cách sâu sắc và dai dẳng. Việc nhận biết những ảnh hưởng này là rất quan trọng để hiểu rõ trauma là gì và cách nó làm thay đổi một người.

Ảnh hưởng về mặt cảm xúc

• Nỗi sợ hãi tột độ và lo âu dai dẳng: Cảm giác sợ hãi không rõ nguyên nhân, lo lắng quá mức về an toàn của bản thân và người thân.
• Đau buồn sâu sắc và kéo dài: Đặc biệt sau mất mát, nỗi đau có thể trở nên phức tạp và khó vượt qua.
• Các cơn hoảng loạn: Xuất hiện đột ngột với các triệu chứng vật lý như tim đập nhanh, khó thở, chóng mặt, cảm giác mất kiểm soát.
• Cảm giác tê liệt cảm xúc: Không thể cảm nhận niềm vui, hạnh phúc, hoặc cảm thấy xa cách với người khác.
• Dễ cáu kỉnh, giận dữ: Phản ứng mạnh mẽ và không kiểm soát được trước những tình huống nhỏ nhặt.
• Cảm giác tội lỗi hoặc xấu hổ: Tự trách bản thân về những gì đã xảy ra, ngay cả khi không phải lỗi của họ.

Ảnh hưởng về mặt hành vi

• Hành vi bất tổ chức hoặc kích động: Đặc biệt là ở trẻ em, có thể biểu hiện qua việc khó tập trung, tăng động, hoặc không tuân thủ quy tắc.
• Tránh né: Né tránh những địa điểm, con người, hoặc hoạt động gợi nhớ đến sự kiện đau buồn.
• Rối loạn giấc ngủ: Khó ngủ, mất ngủ, gặp ác mộng thường xuyên có liên quan đến trauma.
• Hành vi tự hủy hoại: Tự làm hại bản thân (cắt, đốt), lạm dụng chất kích thích (rượu, ma túy) để đối phó với nỗi đau.
• Khó khăn trong các mối quan hệ: Khó tin tưởng người khác, duy trì các mối quan hệ lành mạnh, hoặc có xu hướng cô lập bản thân.
• Hành vi kiểm soát hoặc phụ thuộc: Cố gắng kiểm soát mọi thứ xung quanh hoặc trở nên quá phụ thuộc vào người khác.

Ảnh hưởng về mặt thể chất

Sang chấn tâm lý không chỉ ảnh hưởng đến tâm trí mà còn gây ra các vấn đề sức khỏe vật lý, do cơ thể luôn ở trong trạng thái căng thẳng cao độ.

• Các vấn đề về tiêu hóa: Hội chứng ruột kích thích (IBS), đau dạ dày, khó tiêu.
• Hệ miễn dịch suy yếu: Dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, cảm cúm.
• Đau mãn tính: Đau đầu, đau lưng, đau cơ không rõ nguyên nhân y tế.
• Rối loạn giấc ngủ: Ngoài mất ngủ, còn có chứng ngưng thở khi ngủ, ngủ không sâu giấc.
• Tăng nhịp tim, huyết áp cao: Do hệ thống thần kinh giao cảm luôn hoạt động quá mức.
• Mệt mỏi mãn tính: Cảm giác kiệt sức liên tục dù đã nghỉ ngơi.

Ảnh hưởng về mặt tâm lý và nhận thức

• Phá vỡ những niềm tin cốt lõi: Trauma có thể làm thay đổi hoàn toàn niềm tin của cá nhân về thế giới là một nơi an toàn, công bằng, hoặc về bản thân họ là người có giá trị.
• Cảm giác bất an sâu sắc: Luôn cảm thấy không an toàn, dễ bị tổn thương, ngay cả trong môi trường quen thuộc.
• Rối loạn tập trung và trí nhớ: Khó khăn trong việc ghi nhớ thông tin mới, hoặc quên đi các chi tiết quan trọng.
• Suy nghĩ xâm nhập (Intrusive thoughts): Những suy nghĩ, hình ảnh, hoặc ký ức về sự kiện trauma xuất hiện bất ngờ và không mong muốn.
• Hồi tưởng (Flashbacks): Cảm giác như đang sống lại sự kiện trauma, có thể kèm theo cảm giác, âm thanh hoặc mùi liên quan.
• Mất kết nối với thực tại (Dissociation): Cảm giác như đang mơ, không thực, hoặc tách rời khỏi cơ thể và cảm xúc của chính mình.
• Tự hình ảnh tiêu cực: Cảm thấy bản thân vô dụng, không xứng đáng, hoặc bị tổn thương vĩnh viễn.

Các loại chấn thương tâm lý phổ biến

Để hiểu sâu hơn trauma là gì, chúng ta cần phân biệt các loại trauma khác nhau, vì mỗi loại có thể cần cách tiếp cận điều trị riêng biệt.

1. Chấn thương đơn giản (Simple Trauma)

• Định nghĩa: Loại chấn thương này phát sinh từ một sự kiện chấn thương đơn lẻ, thường xảy ra trong một khoảng thời gian ngắn và có khởi đầu, kết thúc rõ ràng.
• Ví dụ: Một vụ tai nạn giao thông nghiêm trọng, bị tấn công một lần, chứng kiến một sự kiện bạo lực đơn lẻ, một thảm họa thiên nhiên đột ngột.
• Đặc điểm: Mặc dù “đơn giản” nhưng nó vẫn có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng và cần được điều trị. Các triệu chứng thường liên quan trực tiếp đến sự kiện cụ thể.

2. Chấn thương phức tạp (Complex Trauma – C-PTSD)

• Định nghĩa: Là hậu quả của nhiều sự kiện đau thương lặp đi lặp lại hoặc kéo dài liên tục, thường diễn ra trong một giai đoạn dài, mà nạn nhân khó có thể thoát ra. Loại trauma này thường xảy ra trong bối cảnh các mối quan hệ quyền lực không cân bằng, nơi nạn nhân bị mắc kẹt và không có khả năng trốn thoát.
• Ví dụ: Lạm dụng thể chất, tình dục hoặc tinh thần kéo dài trong gia đình từ thời thơ ấu, bị bỏ mặc trong thời gian dài, bị bắt cóc hoặc bị giam cầm, sống trong các khu vực nghèo đói đầy bạo lực, bị buôn người, bị tra tấn.
• Đặc điểm:
• Ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển: Đặc biệt nếu xảy ra trong thời thơ ấu, nó có thể ảnh hưởng đến sự hình thành nhân cách, khả năng điều chỉnh cảm xúc, hình ảnh bản thân và các mối quan hệ.
• Khó khăn trong điều hòa cảm xúc: Người bị C-PTSD thường gặp khó khăn nghiêm trọng trong việc kiểm soát cảm xúc, dễ bùng nổ giận dữ hoặc rơi vào trạng thái tê liệt.
• Rối loạn nhận thức về bản thân: Cảm thấy vô giá trị, xấu hổ, tội lỗi, hoặc có cảm giác khác biệt so với người khác.
• Vấn đề trong các mối quan hệ: Khó khăn trong việc thiết lập và duy trì các mối quan hệ lành mạnh do vấn đề tin tưởng, sợ bị bỏ rơi hoặc tái trải nghiệm mô hình lạm dụng.
• Mất hệ thống ý nghĩa: Niềm tin về thế giới và cuộc sống bị phá vỡ, cảm thấy tuyệt vọng hoặc vô định.

3. Trauma phát triển (Developmental Trauma)

Thuật ngữ này thường được dùng để mô tả hậu quả của các trải nghiệm trauma sớm trong đời, thường là các mối quan hệ không an toàn hoặc lạm dụng/bỏ mặc kéo dài với người chăm sóc chính. Nó có nhiều điểm tương đồng với Complex Trauma nhưng nhấn mạnh vào tác động của trauma trong các giai đoạn phát triển quan trọng của trẻ em.

4. Trauma thứ cấp/Trauma ủy quyền (Secondary Trauma/Vicarious Trauma)

• Định nghĩa: Xảy ra khi một người không trực tiếp trải qua sự kiện đau buồn nhưng bị ảnh hưởng bởi việc chứng kiến hoặc nghe kể chi tiết về trauma của người khác. Thường gặp ở những người làm việc trong các lĩnh vực hỗ trợ như nhân viên y tế, cảnh sát, lính cứu hỏa, nhà trị liệu, hoặc người thân của nạn nhân trauma.
• Ví dụ: Một nhân viên xã hội thường xuyên nghe câu chuyện lạm dụng trẻ em, một nhà trị liệu làm việc với nạn nhân chiến tranh.
• Đặc điểm: Triệu chứng có thể tương tự như người trực tiếp trải qua trauma, bao gồm lo âu, rối loạn giấc ngủ, hoặc cảm giác quá tải.

Khi nào cần tìm kiếm sự giúp đỡ?

Nếu bạn hoặc người thân đang trải qua các triệu chứng của trauma kéo dài và ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày, việc tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp là rất cần thiết. Các dấu hiệu cần chú ý bao gồm:

• Các triệu chứng kéo dài hơn một tháng.
• Triệu chứng trở nên tồi tệ hơn theo thời gian.
• Khó khăn trong công việc, học tập hoặc các mối quan hệ.
• Sử dụng chất kích thích để đối phó với cảm xúc.
• Có ý nghĩ tự làm hại bản thân hoặc người khác.

Các phương pháp điều trị trauma phổ biến bao gồm trị liệu tâm lý (như Liệu pháp Nhận thức Hành vi – CBT, Liệu pháp Giải mẫn cảm và Tái xử lý bằng Chuyển động Mắt – EMDR), dùng thuốc (trong một số trường hợp), và các kỹ thuật thư giãn, chánh niệm. Việc phục hồi từ trauma là một quá trình, nhưng với sự hỗ trợ phù hợp, người bị ảnh hưởng có thể học cách quản lý các triệu chứng và xây dựng lại cuộc sống ý nghĩa.