Trào ngược dạ dày là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và biến chứng

Trào ngược dạ dày là gì? Đây là một tình trạng y tế phổ biến, xảy ra khi dịch vị từ dạ dày trào ngược lên thực quản. Dịch vị này bao gồm axit tiêu hóa mạnh, enzyme và thức ăn đã được tiêu hóa một phần, có thể gây kích ứng và tổn thương niêm mạc thực quản. Nếu không được kiểm soát và điều trị kịp thời, tình trạng trào ngược có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống.

Trào ngược dạ dày là gì và cơ chế hoạt động?

Trào ngược dạ dày thực quản (GERD – Gastroesophageal Reflux Disease) là tên gọi chính xác hơn cho tình trạng dịch vị dạ dày trào ngược lên thực quản một cách thường xuyên và gây ra các triệu chứng khó chịu hoặc tổn thương niêm mạc. Thực quản là một ống dẫn thức ăn từ miệng xuống dạ dày. Giữa thực quản và dạ dày có một vòng cơ gọi là cơ thắt thực quản dưới (LES – Lower Esophageal Sphincter). Cơ chế hoạt động bình thường của LES là mở ra khi nuốt để thức ăn đi xuống dạ dày và đóng lại ngay lập tức để ngăn dịch vị dạ dày trào ngược lên.

Khi cơ thắt thực quản dưới bị suy yếu hoặc hoạt động không đúng cách, nó sẽ không thể đóng kín hoàn toàn, tạo điều kiện cho dịch vị dạ dày (chứa axit clohydric, pepsin, dịch mật…) trào ngược lên thực quản. Axit dạ dày có tính ăn mòn cao, khi tiếp xúc liên tục với niêm mạc thực quản (vốn không được thiết kế để chịu đựng axit), sẽ gây ra tình trạng viêm, loét và các tổn thương khác.

Nguyên nhân gây trào ngược dạ dày

Hiểu rõ các nguyên nhân gây ra trào ngược dạ dày là gì sẽ giúp chúng ta có biện pháp phòng ngừa và điều trị hiệu quả. Có nhiều yếu tố góp phần vào sự phát triển của bệnh, trong đó những nguyên nhân chính bao gồm:

1. Suy yếu cơ thắt thực quản dưới (LES)

Đây là nguyên nhân hàng đầu. Khi cơ thắt thực quản dưới suy yếu hoặc hoạt động không hiệu quả, nó sẽ không thể ngăn chặn dịch vị dạ dày trào ngược. Các yếu tố có thể làm suy yếu LES bao gồm:

• Thực phẩm và đồ uống: Một số loại thực phẩm như cà phê, sô cô la, bạc hà, đồ ăn cay nóng, đồ ăn nhiều dầu mỡ, đồ uống có ga, rượu bia có thể làm giãn cơ thắt thực quản dưới.
• Thuốc: Một số loại thuốc như thuốc kháng histamine, thuốc chống trầm cảm ba vòng, thuốc chẹn kênh canxi, thuốc giãn phế quản (dùng cho hen suyễn) có thể ảnh hưởng đến chức năng của LES.
• Thói quen sinh hoạt: Hút thuốc lá là một trong những yếu tố nguy cơ mạnh nhất làm suy yếu LES.

2. Thoát vị hoành

Thoát vị hoành xảy ra khi một phần của dạ dày bị đẩy lên trên qua một lỗ nhỏ trong cơ hoành (cơ ngăn cách ngực và bụng). Tình trạng này làm suy yếu áp lực của cơ thắt thực quản dưới và tạo điều kiện cho dịch vị trào ngược lên.

3. Tăng áp lực ổ bụng

Áp lực tăng cao trong khoang bụng có thể đẩy dịch vị dạ dày lên thực quản. Các tình trạng làm tăng áp lực ổ bụng bao gồm:

• Béo phì/thừa cân: Mỡ thừa ở vùng bụng tạo áp lực lên dạ dày.
• Mang thai: Tử cung lớn dần trong thai kỳ chèn ép dạ dày, làm tăng áp lực.
• Mặc quần áo quá chật: Đặc biệt là ở vùng bụng.
• Ăn quá no: Dạ dày căng phồng làm tăng áp lực.

4. Các yếu tố khác

• Chế độ ăn uống: Tiêu thụ quá nhiều thực phẩm chua, cay, béo, đồ uống có cồn, cà phê, trà đậm.
• Thói quen sinh hoạt: Nằm ngay sau khi ăn, ăn đêm, căng thẳng kéo dài, thiếu vận động.
• Một số bệnh lý: Tiểu đường, bệnh xơ cứng bì, hội chứng Zollinger-Ellison.
• Di truyền: Có thể có yếu tố di truyền trong một số trường hợp.

Triệu chứng thường gặp của trào ngược dạ dày

Các triệu chứng của trào ngược dạ dày là gì có thể rất đa dạng, từ những biểu hiện điển hình ở đường tiêu hóa đến những triệu chứng ít rõ ràng hơn ở đường hô hấp.

1. Triệu chứng điển hình (Thực quản)

• Ợ nóng (Heartburn): Đây là triệu chứng phổ biến và đặc trưng nhất. Người bệnh có cảm giác nóng rát, khó chịu bắt đầu từ vùng thượng vị (trên rốn) và lan dần lên ngực, cổ họng. Cảm giác này thường nặng hơn sau khi ăn, khi cúi người, hoặc khi nằm xuống.
• Ợ chua/Ợ hơi: Dịch vị có vị chua hoặc hơi có thể trào ngược lên miệng, gây cảm giác khó chịu, đắng miệng. Đôi khi có thể cảm nhận được luồng khí trào ngược lên.
• Khó nuốt (Dysphagia) hoặc cảm giác vướng họng: Do axit gây viêm và sưng niêm mạc thực quản, hoặc do co thắt thực quản. Cảm giác như có vật gì đó mắc kẹt trong cổ họng hoặc khó khăn khi nuốt thức ăn/nước uống.
• Đau hoặc khó chịu ở vùng thượng vị: Cảm giác đầy bụng, khó tiêu, hoặc đau âm ỉ, đôi khi nhầm lẫn với đau tim.

2. Triệu chứng không điển hình (Ngoài thực quản)

Nếu dịch trào ngược xâm nhập vào đường hô hấp hoặc các cơ quan lân cận, có thể gây ra các vấn đề sau:

• Ho mãn tính không rõ nguyên nhân: Axit trào ngược kích thích dây thần kinh phế vị, gây ho dai dẳng, đặc biệt là vào ban đêm.
• Khàn tiếng, viêm họng tái phát: Axit gây tổn thương dây thanh quản và niêm mạc họng.
• Viêm xoang, viêm tai giữa tái phát: Axit có thể trào ngược lên vùng mũi họng, gây viêm nhiễm.
• Hen suyễn nặng hơn hoặc khó kiểm soát: Trào ngược có thể là yếu tố kích hoạt hoặc làm nặng thêm cơn hen.
• Mòn men răng: Axit dạ dày tiếp xúc với men răng có thể gây xói mòn.
• Đau ngực không do tim: Cảm giác đau thắt, nặng ngực có thể do co thắt thực quản hoặc kích ứng từ axit.

Khi nào cần thăm khám bác sĩ?

Việc nhận biết khi nào cần thăm khám bác sĩ là rất quan trọng để tránh các biến chứng nguy hiểm của trào ngược dạ dày. Bạn nên tìm đến sự tư vấn y tế nếu:

• Tình trạng trào ngược xảy ra thường xuyên: Ví dụ, hơn hai lần mỗi tuần, và các triệu chứng không thuyên giảm bằng các biện pháp tự chăm sóc.
• Các triệu chứng trở nên nghiêm trọng hơn: Gây ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống hàng ngày, giấc ngủ, hoặc khả năng ăn uống.
• Xuất hiện các dấu hiệu cảnh báo (Red flags):
• Khó nuốt tăng dần: Đặc biệt là khó nuốt thức ăn đặc.
• Đau hoặc khó nuốt: Cảm giác như thức ăn bị vướng lại.
• Sụt cân không rõ nguyên nhân: Mất cân đột ngột không chủ ý.
• Thiếu máu: Được chẩn đoán qua xét nghiệm máu, có thể do chảy máu âm ỉ từ thực quản bị loét.
• Nôn ra máu hoặc đi ngoài phân đen: Đây là dấu hiệu của chảy máu tiêu hóa nghiêm trọng.
• Đau ngực dữ dội: Đặc biệt nếu kèm theo khó thở, vã mồ hôi, cần loại trừ nguyên nhân tim mạch.

Việc thăm khám sớm giúp chẩn đoán chính xác tình trạng trào ngược dạ dày là gì, mức độ nghiêm trọng và đưa ra phác đồ điều trị phù hợp, ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm.

Biến chứng của bệnh trào ngược dạ dày

Nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách, trào ngược dạ dày có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe:

1. Viêm thực quản (Esophagitis)

Đây là biến chứng phổ biến nhất. Axit dạ dày tiếp xúc liên tục với niêm mạc thực quản gây ra tình trạng viêm, sưng, đỏ. Nếu tình trạng viêm kéo dài, có thể dẫn đến:

• Loét thực quản: Tổn thương sâu hơn trên niêm mạc thực quản, gây đau và có thể chảy máu.
• Hẹp thực quản (Esophageal stricture): Do quá trình viêm và lành sẹo lặp đi lặp lại, thực quản có thể bị thu hẹp, gây khó nuốt nghiêm trọng, thậm chí không thể nuốt được thức ăn.

2. Barrett thực quản (Barrett’s Esophagus)

Đây là một biến chứng nghiêm trọng và được coi là tình trạng tiền ung thư. Do tiếp xúc lâu dài với axit, các tế bào lát bình thường ở niêm mạc thực quản bị biến đổi thành một loại tế bào tương tự như tế bào lót ruột. Tình trạng này làm tăng đáng kể nguy cơ phát triển ung thư biểu mô tuyến thực quản.

3. Ung thư thực quản (Esophageal Cancer)

Là biến chứng đáng lo ngại nhất của bệnh trào ngược dạ dày thực quản kéo dài và không được kiểm soát tốt, đặc biệt là ung thư biểu mô tuyến thực quản. Mặc dù nguy cơ tổng thể thấp, nhưng những người bị Barrett thực quản có nguy cơ cao hơn.

4. Các biến chứng hô hấp và tai mũi họng

• Viêm phổi hít: Dịch vị dạ dày trào ngược lên họng và bị hít vào phổi, gây viêm phổi tái phát.
• Hen suyễn không kiểm soát: Trào ngược có thể gây ra hoặc làm nặng thêm các triệu chứng hen suyễn.
• Tổn thương dây thanh quản: Gây khàn tiếng mãn tính, u hạt dây thanh.
• Viêm họng mãn tính, viêm xoang, viêm tai giữa tái phát.

Chẩn đoán và điều trị trào ngược dạ dày

Để chẩn đoán trào ngược dạ dày là gì và mức độ của bệnh, bác sĩ có thể dựa vào các triệu chứng lâm sàng và chỉ định các xét nghiệm cận lâm sàng như:

• Nội soi thực quản – dạ dày – tá tràng: Đây là phương pháp chính xác nhất để đánh giá tình trạng niêm mạc thực quản, dạ dày, phát hiện viêm loét, hẹp, hoặc Barrett thực quản. Đồng thời có thể lấy mẫu sinh thiết nếu cần.
• Đo pH thực quản 24 giờ: Đo nồng độ axit trong thực quản trong 24 giờ để xác định tần suất và mức độ trào ngược.
• Đo áp lực thực quản (Manometry): Đánh giá chức năng của cơ thắt thực quản dưới và các cử động co bóp của thực quản.

Về điều trị, mục tiêu chính là giảm triệu chứng, chữa lành tổn thương thực quản và ngăn ngừa biến chứng. Các phương pháp điều trị bao gồm:

1. Thay đổi lối sống và chế độ ăn uống (Điều trị ban đầu và nền tảng)

• Tránh các thực phẩm gây kích thích: Đồ ăn cay nóng, nhiều dầu mỡ, chua, sô cô la, bạc hà, cà phê, rượu bia, đồ uống có ga.
• Ăn các bữa nhỏ, chia thành nhiều bữa: Tránh ăn quá no.
• Không nằm ngay sau khi ăn: Nên đợi ít nhất 2-3 giờ sau khi ăn mới nằm.
• Kê cao đầu giường khi ngủ: Nâng cao đầu giường khoảng 15-20 cm (không dùng gối cao) để trọng lực giúp giữ axit trong dạ dày.
• Giảm cân nếu thừa cân/béo phì.
• Bỏ hút thuốc lá.
• Kiểm soát căng thẳng.

2. Thuốc (Điều trị nội khoa)

• Thuốc kháng axit (Antacids): Giúp trung hòa axit dạ dày nhanh chóng, giảm triệu chứng ợ nóng tạm thời.
• Thuốc chẹn H2 (H2 blockers): Giảm sản xuất axit dạ dày, tác dụng kéo dài hơn kháng axit. Ví dụ: Ranitidine (đã rút khỏi thị trường), Famotidine.
• Thuốc ức chế bơm proton (PPIs): Là nhóm thuốc hiệu quả nhất trong việc giảm sản xuất axit dạ dày. Ví dụ: Omeprazole, Esomeprazole, Lansoprazole, Pantoprazole.
• Thuốc tăng cường vận động (Prokinetics): Giúp tăng cường co bóp thực quản và làm rỗng dạ dày nhanh hơn (ít được sử dụng đơn độc).

3. Phẫu thuật (Khi điều trị nội khoa không hiệu quả hoặc có biến chứng)

Phẫu thuật thường được xem xét khi các phương pháp điều trị khác không mang lại hiệu quả hoặc khi có các biến chứng nghiêm trọng như hẹp thực quản, Barrett thực quản.

• Phẫu thuật Nissen fundoplication: Là phương pháp phổ biến nhất, bác sĩ sẽ quấn một phần dạ dày quanh cơ thắt thực quản dưới để tăng cường chức năng của nó.

Kết luận

Trào ngược dạ dày là gì không chỉ là một vấn đề khó chịu mà còn là một tình trạng y tế tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu không được quan tâm đúng mức. Việc hiểu rõ nguyên nhân, nhận biết sớm các triệu chứng và tuân thủ phác đồ điều trị là chìa khóa để kiểm soát bệnh hiệu quả, cải thiện chất lượng cuộc sống và phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm, đặc biệt là Barrett thực quản và ung thư thực quản. Nếu bạn có các triệu chứng nghi ngờ trào ngược dạ dày, đừng ngần ngại thăm khám bác sĩ để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.