Cholesterol là gì? Vai trò, phân loại, khi nào là cao?

Cholesterol là một loại chất béo thiết yếu, đóng vai trò quan trọng trong nhiều hoạt động chức năng của tế bào, hỗ trợ quá trình sản xuất hormone, vitamin D và tiêu hóa. Tuy nhiên, khi nồng độ cholesterol tăng cao, nguy cơ mắc các bệnh lý tim mạch sẽ gia tăng đáng kể do sự tích tụ mảng bám trong động mạch, gây cản trở lưu thông máu. Cholesterol được vận chuyển trong máu nhờ các lipoprotein, bao gồm LDL (lipoprotein tỷ trọng thấp) thường được gọi là “cholesterol xấu” vì có xu hướng tạo mảng bám, và HDL (lipoprotein tỷ trọng cao) hay “cholesterol tốt” giúp loại bỏ cholesterol dư thừa. Mức cholesterol cao có thể bắt nguồn từ yếu tố di truyền hoặc lối sống kém lành mạnh, và việc kiểm soát có thể được thực hiện thông qua điều chỉnh chế độ ăn uống, duy trì hoạt động thể chất và sử dụng thuốc theo chỉ định.

Vai trò thiết yếu của Cholesterol

Mặc dù thường bị gắn liền với các vấn đề sức khỏe, cholesterol thực chất là một thành phần không thể thiếu đối với sự sống và hoạt động bình thường của cơ thể.

Cấu trúc màng tế bào

Cholesterol là một thành phần quan trọng của màng tế bào, giúp duy trì tính linh hoạt và độ ổn định của chúng. Không có cholesterol, màng tế bào sẽ trở nên cứng nhắc và khó thực hiện các chức năng trao đổi chất.

Sản xuất hormone

Cholesterol là tiền chất quan trọng để tổng hợp nhiều loại hormone steroid, bao gồm các hormone sinh dục như estrogen và testosterone, cũng như hormone vỏ thượng thận như cortisol. Những hormone này điều hòa nhiều quá trình sinh học, từ sự phát triển giới tính đến phản ứng căng thẳng của cơ thể.

Tổng hợp vitamin D

Khi da tiếp xúc với ánh sáng mặt trời, một dẫn xuất của cholesterol dưới da sẽ chuyển hóa thành vitamin D. Vitamin D đóng vai trò quan trọng trong việc hấp thụ canxi, duy trì sức khỏe xương và hỗ trợ hệ miễn dịch.

Hỗ trợ tiêu hóa

Cholesterol được gan chuyển hóa thành axit mật, sau đó kết hợp với các muối mật để tạo thành dịch mật. Dịch mật có vai trò nhũ hóa chất béo trong ruột non, giúp quá trình tiêu hóa và hấp thụ chất béo cũng như các vitamin tan trong dầu (A, D, E, K) diễn ra hiệu quả hơn.

Chức năng thần kinh

Não bộ là cơ quan chứa lượng cholesterol lớn, chiếm khoảng 20-25% tổng lượng cholesterol trong cơ thể. Cholesterol góp phần hình thành myelin – lớp vỏ bọc xung quanh sợi thần kinh, giúp tăng tốc độ dẫn truyền tín hiệu thần kinh và hỗ trợ phát triển trí tuệ.

Phân loại Cholesterol

Cholesterol không tồn tại tự do trong máu mà được vận chuyển bởi các phân tử protein gọi là lipoprotein. Có hai loại lipoprotein chính mang cholesterol, và chúng có vai trò đối lập nhau trong cơ thể.

LDL (Low-Density Lipoprotein) – Cholesterol xấu

LDL có nhiệm vụ vận chuyển cholesterol từ gan đến các tế bào và mô trong cơ thể. Khi nồng độ LDL quá cao, các hạt LDL có thể tích tụ lại và lắng đọng vào thành động mạch, đặc biệt là các động mạch vành và động mạch não. Sự tích tụ này hình thành các mảng bám xơ vữa, làm hẹp và cứng động mạch, gây ra tình trạng xơ vữa động mạch. Đây là nguyên nhân chính dẫn đến các bệnh tim mạch như đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim, và đột quỵ. Ví dụ, tại Việt Nam, theo thống kê của Bộ Y tế, tỷ lệ người trưởng thành có nồng độ LDL-C cao đang gia tăng, đặc biệt ở các thành phố lớn như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh.

HDL (High-Density Lipoprotein) – Cholesterol tốt

HDL được xem là “cholesterol tốt” vì nó thực hiện chức năng ngược lại: vận chuyển cholesterol dư thừa từ các tế bào và mạch máu trở về gan. Tại gan, cholesterol này sẽ được xử lý và đào thải ra khỏi cơ thể qua đường mật. Quá trình này giúp “làm sạch” các động mạch, giảm nguy cơ hình thành mảng bám xơ vữa. Nồng độ HDL cao thường được coi là một yếu tố bảo vệ tim mạch.

Khi nồng độ Cholesterol vượt ngưỡng cao

Nồng độ cholesterol toàn phần ở người lớn khỏe mạnh thường được khuyến nghị dưới 200 mg/dL (5.2 mmol/L). Tuy nhiên, quan trọng hơn là tỷ lệ giữa các loại cholesterol. Nồng độ LDL lý tưởng là dưới 100 mg/dL (2.6 mmol/L), trong khi HDL nên trên 40 mg/dL (1.0 mmol/L) đối với nam và trên 50 mg/dL (1.3 mmol/L) đối với nữ. Khi các chỉ số này vượt ngưỡng, nguy cơ mắc các bệnh lý nghiêm trọng sẽ tăng lên.

Tăng nguy cơ bệnh tim mạch

Sự tích tụ mảng bám cholesterol trong động mạch (xơ vữa động mạch) làm giảm lưu lượng máu đến các cơ quan quan trọng. Điều này có thể dẫn đến:

• Bệnh động mạch vành: Động mạch vành bị hẹp, gây đau thắt ngực (angina) khi gắng sức. Nếu mảng bám vỡ ra và hình thành cục máu đông, nó có thể chặn hoàn toàn dòng máu, gây nhồi máu cơ tim.
• Đột quỵ: Nếu mảng bám hoặc cục máu đông hình thành trong động mạch não, nó có thể gây tắc nghẽn dòng máu đến một phần não, dẫn đến đột quỵ.
• Bệnh động mạch ngoại biên: Ảnh hưởng đến các động mạch ở chân, gây đau khi đi lại, tê bì và loét khó lành.

Theo thống kê của Viện Tim mạch Việt Nam, bệnh tim mạch là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu, trong đó tăng cholesterol máu là một yếu tố nguy cơ chính.

Các vấn đề sức khỏe liên quan

Nồng độ cholesterol cao còn có thể liên quan đến các tình trạng sức khỏe khác:

• Viêm tụy cấp: Đặc biệt là khi nồng độ triglyceride (một loại chất béo khác) cũng tăng rất cao.
• Sỏi mật: Cholesterol dư thừa có thể kết tinh trong túi mật, hình thành sỏi mật.
• Rối loạn cương dương: Xơ vữa động mạch có thể ảnh hưởng đến lưu lượng máu đến dương vật, gây rối loạn chức năng cương dương ở nam giới.
• Xanthoma: Là các nốt mỡ dưới da, thường xuất hiện ở mí mắt, gân gót chân hoặc khuỷu tay, là dấu hiệu của cholesterol cao trong một số trường hợp.

Kiểm soát nồng độ Cholesterol hiệu quả

Kiểm soát nồng độ cholesterol là một phần quan trọng trong việc phòng ngừa bệnh tim mạch. Việc này thường bao gồm sự kết hợp của thay đổi lối sống và đôi khi là sử dụng thuốc.

Chế độ ăn uống lành mạnh

• Hạn chế chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa: Các chất béo này có nhiều trong thịt đỏ, mỡ động vật, các sản phẩm sữa béo, đồ ăn nhanh, đồ chiên rán, bánh kẹo công nghiệp. Ví dụ, một số chuỗi cửa hàng thức ăn nhanh tại Việt Nam vẫn sử dụng dầu chiên chứa trans fat cao, cần được hạn chế tối đa.
• Tăng cường chất xơ hòa tan: Chất xơ hòa tan có trong yến mạch, đậu, táo, lê giúp giảm hấp thu cholesterol từ ruột.
• Bổ sung Omega-3: Có trong cá hồi, cá thu, hạt lanh, quả óc chó giúp giảm triglyceride và có lợi cho tim mạch.
• Sử dụng dầu thực vật không bão hòa: Dầu oliu, dầu hướng dương, dầu hạt cải thay cho mỡ động vật.

Tập thể dục đều đặn

Hoạt động thể chất thường xuyên giúp tăng nồng độ HDL (cholesterol tốt) và giảm nồng độ LDL (cholesterol xấu) cũng như triglyceride. Người lớn nên đặt mục tiêu ít nhất 150 phút tập thể dục cường độ vừa phải mỗi tuần, tương đương 30 phút/ngày trong 5 ngày. Các hoạt động như đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe đều có lợi. Nhiều công viên lớn ở Việt Nam như công viên Thống Nhất (Hà Nội) hay công viên Tao Đàn (TP. Hồ Chí Minh) là nơi lý tưởng để người dân duy trì thói quen tập luyện.

Duy trì cân nặng hợp lý

Thừa cân và béo phì có thể làm tăng LDL và giảm HDL. Giảm cân, dù chỉ một lượng nhỏ, cũng có thể cải thiện đáng kể mức cholesterol.

Bỏ thuốc lá và hạn chế rượu bia

Hút thuốc lá làm tổn thương thành mạch máu, tạo điều kiện cho cholesterol lắng đọng và giảm nồng độ HDL. Uống quá nhiều rượu bia cũng có thể làm tăng triglyceride và cholesterol.

Sử dụng thuốc theo chỉ định

Trong trường hợp thay đổi lối sống không đủ để kiểm soát cholesterol, bác sĩ có thể kê đơn thuốc. Các nhóm thuốc phổ biến bao gồm statin (như Atorvastatin, Rosuvastatin), ezetimibe, và fibrate. Việc sử dụng thuốc cần tuân thủ nghiêm ngặt chỉ định của bác sĩ và không nên tự ý sử dụng.

Xét nghiệm máu định kỳ

Kiểm tra nồng độ cholesterol định kỳ là cách tốt nhất để theo dõi sức khỏe tim mạch. Người trên 20 tuổi nên kiểm tra cholesterol ít nhất 5 năm một lần. Người có yếu tố nguy cơ (tiền sử gia đình, cao huyết áp, tiểu đường) có thể cần kiểm tra thường xuyên hơn theo khuyến nghị của bác sĩ tại các bệnh viện như Bệnh viện Bạch Mai, Bệnh viện Chợ Rẫy.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ.