Cảm xúc là gì? Định nghĩa, thành phần và vai trò quan trọng

Cảm xúc là một trạng thái tâm lý phức hợp bao gồm cảm nhận, tư duy và phản ứng cơ thể của con người. Cảm xúc xuất hiện trước các tác động từ bên ngoài hoặc từ chính nội tâm mỗi người. Đây là cách bộ não diễn giải và phân tích thông tin, giúp con người nhận biết, đánh giá môi trường xung quanh, từ đó định hướng hành vi và hình thành các mối quan hệ xã hội. Cảm xúc có thể là tích cực (như vui vẻ, hạnh phúc) hoặc tiêu cực (như giận dữ, sợ hãi) và đóng vai trò thiết yếu trong quá trình sinh tồn, thích nghi cũng như phát triển của mỗi cá nhân.

Tại Việt Nam, việc quản lý cảm xúc ngày càng được quan tâm trong nhiều lĩnh vực, từ giáo dục mầm non đến các chương trình đào tạo kỹ năng mềm cho người trưởng thành. Ví dụ, nhiều doanh nghiệp lớn như FPT, Viettel thường tổ chức các buổi workshop về trí tuệ cảm xúc (EQ) cho nhân viên, nhằm giúp họ ứng phó tốt hơn với áp lực công việc và nâng cao hiệu suất làm việc.

Các thành phần chính của cảm xúc

Cảm xúc thường bao gồm các yếu tố sau:

• Trải nghiệm chủ quan: Đây là cảm nhận riêng tư và có ý thức về trạng thái tâm lý đang diễn ra. Mỗi người có thể có trải nghiệm cảm xúc khác nhau dù cùng đối mặt với một tình huống. Chẳng hạn, khi xem một trận bóng đá của đội tuyển Việt Nam, người hâm mộ có thể cảm thấy phấn khích tột độ khi đội nhà thắng, trong khi người khác có thể chỉ thấy bình thường nếu họ không quá đam mê.
• Phản ứng sinh lý: Các thay đổi bên trong cơ thể, chẳng hạn như nhịp tim tăng, huyết áp biến động, hoặc sự giải phóng hormone, thường đi kèm với cảm xúc. Khi lo lắng về một kỳ thi quan trọng tại trường Đại học Kinh tế Quốc dân, sinh viên có thể cảm thấy tim đập nhanh, đổ mồ hôi tay.
• Hành vi biểu cảm: Cảm xúc được biểu hiện ra bên ngoài thông qua nét mặt, lời nói hoặc các cử chỉ cơ thể. Một người vui vẻ có thể cười nói rạng rỡ, ôm chầm lấy bạn bè, còn người buồn bã có thể im lặng, cúi mặt. Trong các nghi lễ truyền thống Việt Nam như đám cưới, sự vui mừng thường được thể hiện qua nụ cười, những lời chúc phúc và không khí hân hoan.
• Quá trình nhận thức: Cách não bộ diễn giải và đánh giá tình huống hoặc kích thích cụ thể là một phần không thể thiếu của cảm xúc. Việc nhận thức một sự việc là tích cực hay tiêu cực sẽ ảnh hưởng đến loại cảm xúc phát sinh. Ví dụ, một lời phê bình từ sếp có thể khiến một người cảm thấy tức giận nếu họ cho rằng đó là sự bất công, nhưng người khác lại thấy đó là cơ hội để cải thiện nếu họ nhận thức theo hướng tích cực.

Vai trò quan trọng của cảm xúc

Cảm xúc đảm nhiệm nhiều vai trò then chốt trong đời sống con người:

• Hỗ trợ sinh tồn: Cảm xúc hoạt động như một hệ thống cảnh báo, giúp con người phản ứng nhanh chóng để đối phó với nguy hiểm tiềm ẩn. Ví dụ, cảm giác sợ hãi kích hoạt phản ứng “chiến đấu hay bỏ chạy” khi đối mặt với một mối đe dọa. Điều này đã giúp tổ tiên chúng ta sống sót qua hàng ngàn năm.
• Thúc đẩy thích nghi: Cảm xúc cung cấp thông tin cần thiết, giúp con người điều chỉnh và phản ứng phù hợp với môi trường xung quanh, từ đó nâng cao khả năng thích nghi. Sự thất vọng sau một thất bại kinh doanh có thể thúc đẩy một startup tại TP.HCM phải xem xét lại chiến lược và điều chỉnh mô hình kinh doanh để phù hợp hơn với thị trường.
• Xây dựng mối quan hệ: Việc thể hiện và thấu hiểu cảm xúc giúp kết nối, giao tiếp hiệu quả và duy trì các mối quan hệ xã hội bền vững. Trong văn hóa Việt Nam, sự chia sẻ cảm xúc, đặc biệt là trong gia đình và cộng đồng, đóng vai trò quan trọng trong việc gắn kết tình thân và tình làng nghĩa xóm.
• Định hướng hành vi: Cảm xúc tác động mạnh mẽ đến các quyết định, lựa chọn và hành động của con người trong cuộc sống hàng ngày. Một người mua sắm có thể quyết định mua một sản phẩm vì cảm thấy vui vẻ, hứng thú với nó, hơn là dựa trên lý trí hoàn toàn. Nghiên cứu cho thấy khoảng 70% người tiêu dùng Việt Nam cho biết cảm xúc ảnh hưởng đáng kể đến quyết định mua sắm của họ, đặc biệt là đối với các sản phẩm làm đẹp và thời trang.

Các ví dụ điển hình về cảm xúc

Một số cảm xúc cơ bản, thường được trải nghiệm bởi con người bao gồm:

• Vui vẻ: Cảm giác hài lòng, hân hoan khi đạt được điều mong muốn, như niềm vui khi nhận lương thưởng cuối năm hoặc khi đội tuyển bóng đá quốc gia giành chiến thắng.
• Buồn: Cảm giác mất mát, thất vọng, thường đi kèm với sự chán nản, mệt mỏi. Ví dụ, cảm giác buồn khi chia tay người thân hoặc khi không đạt được mục tiêu học tập.
• Giận dữ: Cảm giác bực bội, khó chịu khi bị xúc phạm, bất công hoặc gặp trở ngại. Cảm xúc này có thể dẫn đến hành vi hung hăng hoặc phản kháng.
• Sợ hãi: Cảm giác lo lắng, bất an trước nguy hiểm hoặc mối đe dọa tiềm ẩn, kích hoạt phản ứng phòng vệ.
• Ngạc nhiên: Cảm giác bất ngờ, sửng sốt trước một sự kiện không lường trước được, có thể là tích cực hoặc tiêu cực.
• Ghê tởm: Cảm giác chán ghét, muốn tránh xa một điều gì đó được coi là không sạch sẽ, không đúng đắn hoặc gây khó chịu.

Cảm xúc là một phần không thể thiếu của cuộc sống con người, giúp chúng ta hiểu bản thân và thế giới xung quanh. Việc nhận diện, thấu hiểu và quản lý cảm xúc một cách hiệu quả là chìa khóa để có một cuộc sống cân bằng và hạnh phúc.