Cầu toàn là gì? Đặc điểm, các loại và ảnh hưởng

Cầu toàn (Perfectionism) là một đặc điểm tính cách hoặc thái độ, nơi một cá nhân liên tục đặt ra những tiêu chuẩn và yêu cầu rất cao trong mọi khía cạnh của cuộc sống. Họ khao khát mọi thứ phải đạt đến mức hoàn hảo tuyệt đối, không chấp nhận bất kỳ sai sót hay khuyết điểm nào. Người có tính cầu toàn thường xuyên không hài lòng với những kết quả dưới mức hoàn hảo, có thể tự phê bình bản thân một cách gay gắt, đồng thời cũng mong đợi sự hoàn hảo tương tự từ những người xung quanh.

Tính cầu toàn có thể thúc đẩy con người đạt được những thành tựu lớn nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro về sức khỏe tinh thần. Việc hiểu rõ về khái niệm này giúp chúng ta nhận diện và quản lý nó một cách hiệu quả hơn.

Đặc điểm của người cầu toàn

Người có tính cầu toàn thường thể hiện một số đặc điểm chung, dù ở mức độ khác nhau:

• Thiết lập tiêu chuẩn cao: Họ luôn đề ra mục tiêu và kỳ vọng rất lớn cho bản thân cũng như trong công việc. Ví dụ, một lập trình viên cầu toàn có thể dành thêm hàng chục giờ để tối ưu từng dòng code, đảm bảo hiệu suất gần như tuyệt đối, dù yêu cầu ban đầu chỉ là hoàn thành chức năng.
• Khao khát hoàn hảo tuyệt đối: Người cầu toàn không chấp nhận bất kỳ thiếu sót hay lỗi nhỏ nào, dù không đáng kể. Một đầu bếp cầu toàn có thể loại bỏ cả một mẻ bánh chỉ vì vài chiếc không nở đều, dù hương vị vẫn rất ngon.
• Tự phê bình nghiêm khắc: Họ thường xuyên chỉ trích bản thân một cách gay gắt khi không đạt được các mục tiêu đã đặt ra. Điều này có thể dẫn đến cảm giác tội lỗi, thất vọng kéo dài.
• Lo lắng về sai sót: Người cầu toàn có xu hướng sợ mắc lỗi và cảm thấy bất an khi công việc không đạt được kết quả như mong đợi. Nỗi sợ này có thể khiến họ trì hoãn công việc hoặc không dám thử những điều mới.
• Kiểm soát mọi thứ: Mong muốn kiểm soát mọi khía cạnh của công việc để đảm bảo sự hoàn hảo, đôi khi dẫn đến tình trạng làm việc quá sức hoặc ôm đồm nhiều việc. Điều này dễ thấy ở các nhà quản lý dự án, họ thường muốn tự tay kiểm tra từng chi tiết nhỏ thay vì giao phó hoàn toàn cho cấp dưới.

Các loại người cầu toàn

Tính cầu toàn không phải lúc nào cũng giống nhau và có thể được phân loại thành hai dạng chính:

Cầu toàn lành mạnh (hoặc thích nghi)

Những người thuộc nhóm này vẫn đặt ra tiêu chuẩn cao cho bản thân, tuy nhiên, họ có khả năng điều chỉnh và giảm nhẹ các tiêu chuẩn đó khi cần thiết. Họ thường được thúc đẩy bởi mong muốn cải thiện và đạt được thành công một cách tích cực, xem lỗi lầm là cơ hội để học hỏi.

• Động lực tích cực: Họ hướng đến sự xuất sắc vì muốn đạt được tiềm năng cao nhất của mình, chứ không phải vì sợ thất bại hay bị đánh giá.
• Linh hoạt: Khi gặp trở ngại, họ có thể điều chỉnh mục tiêu hoặc phương pháp mà không cảm thấy quá thất vọng hay bỏ cuộc.
• Tập trung vào quá trình: Họ tận hưởng quá trình làm việc và học hỏi, không chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng.
• Ví dụ: Một vận động viên điền kinh ở Việt Nam đặt mục tiêu phá kỷ lục cá nhân, nhưng nếu không đạt được, họ vẫn xem đó là một bài học để cải thiện cho lần sau, chứ không tự trách mình quá mức. Họ vẫn cảm thấy vui vẻ với quá trình tập luyện.

Cầu toàn không lành mạnh (hoặc rối loạn chức năng)

Đây là dạng cầu toàn có thể gây ra nhiều vấn đề. Những người này luôn cảm thấy không hài lòng với bản thân, tự phê bình quá mức và khắt khe một cách thái quá.

• Động lực tiêu cực: Họ thường được thúc đẩy bởi nỗi sợ thất bại, sợ bị chỉ trích hoặc cảm thấy không đủ tốt.
• Thiếu linh hoạt: Họ khó chấp nhận bất kỳ sai sót nào dù nhỏ, và thường cảm thấy suy sụp khi mọi thứ không hoàn hảo.
• Trì hoãn và tê liệt: Do sợ không đạt được sự hoàn hảo, họ có thể trì hoãn việc bắt đầu công việc hoặc không bao giờ hoàn thành nó.
• Tự phê bình gay gắt: Một lỗi nhỏ cũng có thể khiến họ tự dằn vặt bản thân trong thời gian dài.
• Ví dụ: Một sinh viên chuẩn bị cho kỳ thi đại học ở Việt Nam, dù đã học rất kỹ và đạt điểm cao trong các bài kiểm tra thử, vẫn cảm thấy lo lắng tột độ, thậm chí bị mất ngủ vì sợ sẽ không đạt điểm tuyệt đối. Sau kỳ thi, dù đạt 28/30 điểm, họ vẫn cảm thấy thất vọng và tự trách bản thân vì 2 điểm còn lại.

Ảnh hưởng của tính cầu toàn

Tính cầu toàn có cả mặt tích cực và tiêu cực, tùy thuộc vào cách nó được thể hiện và quản lý.

Ảnh hưởng tích cực

• Thúc đẩy sự nỗ lực không ngừng: Người cầu toàn thường có động lực mạnh mẽ để làm tốt nhất có thể, giúp họ đạt được những thành tựu đáng kể.
• Nâng cao năng suất và chất lượng: Việc đặt ra tiêu chuẩn cao giúp họ tạo ra sản phẩm hoặc dịch vụ có chất lượng vượt trội. Nhiều công ty công nghệ tại Việt Nam như FPT hay Viettel thường đề cao tinh thần này trong đội ngũ kỹ sư để đảm bảo chất lượng sản phẩm phần mềm.
• Tăng cường sự tập trung và hiệu quả: Họ có xu hướng chú ý đến từng chi tiết, giúp giảm thiểu sai sót và tối ưu hóa quy trình làm việc.
• Đạt được thành công trong học tập và công việc: Nhiều người thành công trong các lĩnh vực đòi hỏi sự chính xác cao như y học, kỹ thuật, nghiên cứu khoa học thường có tính cầu toàn nhất định.

Ảnh hưởng tiêu cực

Nếu không được kiểm soát một cách hợp lý, tính cầu toàn có thể dẫn đến những hệ lụy nghiêm trọng:

• Stress mãn tính và lo âu: Áp lực phải hoàn hảo liên tục có thể gây ra căng thẳng kéo dài, dẫn đến các vấn đề về sức khỏe thể chất và tinh thần như mất ngủ, đau đầu, hoặc thậm chí là rối loạn lo âu. Theo một nghiên cứu gần đây, tỷ lệ người trẻ ở các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM gặp căng thẳng do áp lực công việc, học tập ngày càng tăng, trong đó có một phần không nhỏ đến từ việc tự đặt ra tiêu chuẩn quá cao cho bản thân.
• Cảm giác quá tải và kiệt sức: Việc luôn cố gắng làm mọi thứ hoàn hảo có thể khiến người cầu toàn làm việc quá sức, không dám nghỉ ngơi, dẫn đến tình trạng kiệt sức cả về thể chất lẫn tinh thần.
• Khó tận hưởng cuộc sống: Họ có thể quá tập trung vào việc đạt được mục tiêu mà quên đi việc tận hưởng quá trình hoặc những niềm vui nhỏ trong cuộc sống.
• Cản trở sự phát triển cá nhân: Nỗi sợ mắc lỗi có thể khiến họ không dám thử thách bản thân ở những lĩnh vực mới, không dám chấp nhận rủi ro, từ đó bỏ lỡ nhiều cơ hội phát triển.
• Trì hoãn và không hoàn thành công việc: paradoxically, mong muốn hoàn hảo có thể dẫn đến việc trì hoãn vì sợ không đạt được mức độ mong muốn, hoặc không bao giờ hoàn thành vì luôn tìm cách cải thiện thêm.
• Ảnh hưởng đến các mối quan hệ: Việc đòi hỏi sự hoàn hảo ở người khác có thể gây áp lực và làm rạn nứt các mối quan hệ cá nhân, trong gia đình hoặc công sở.

Để tránh những tác động tiêu cực, điều quan trọng là học cách chấp nhận sự không hoàn hảo và tập trung vào quá trình hơn là kết quả tuyệt đối. Việc tìm kiếm sự cân bằng giữa việc phấn đấu để đạt được sự xuất sắc và chấp nhận những gì không hoàn hảo là chìa khóa để có một cuộc sống khỏe mạnh và hạnh phúc. Đôi khi, việc đặt ra mục tiêu “đủ tốt” thay vì “hoàn hảo” có thể giảm bớt áp lực và tăng hiệu quả công việc.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ khi cần thiết.