HIV là gì? Đặc điểm, đường lây truyền và cách phòng ngừa

Hôm qua, tôi có dịp ghé quán cà phê nhỏ ở một con hẻm trên đường Nguyễn Thượng Hiền, Q.3, Sài Gòn. Ngồi nhâm nhi ly bạc xỉu đá, tôi thấy mấy bạn trẻ đang nói chuyện rôm rả về “bệnh thế kỷ”, rồi lại nghe loáng thoáng đâu đó mấy câu hỏi kiểu “HIV là gì?”, “lây qua đường nào ta?”. Bỗng dưng, tôi chợt nghĩ, dù đã qua bao nhiêu năm, thông tin về HIV/AIDS vẫn còn rất nhiều điều mà không phải ai cũng hiểu đúng, đặc biệt là trong bối cảnh xã hội Việt Nam hiện tại. Có lẽ, những câu chuyện, những định kiến vẫn còn đó, khiến việc tiếp cận thông tin chính xác trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.

HIV là gì? Hiểu đúng để không lầm

Thật ra, để định nghĩa HIV một cách đơn giản nhất cho người Việt mình dễ hình dung, thì nó giống như một “kẻ phá bĩnh” chuyên nghiệp vậy đó. Kẻ này không tấn công trực tiếp vào cơ thể mình làm mình đau ốm ngay đâu, mà nó tìm cách “phá” cái đội quân bảo vệ của cơ thể mình – mà cụ thể ở đây là các tế bào CD4 (thử hình dung CD4 là những anh lính tinh nhuệ nhất trong hệ miễn dịch của mình đi). Khi những anh lính này bị tiêu diệt dần, cơ thể mình sẽ mất khả năng chống đỡ, giống như một thành trì không còn quân lính để bảo vệ nữa vậy.

Nếu không được phát hiện và can thiệp kịp thời, cái “kẻ phá bĩnh” HIV này sẽ dẫn đến một giai đoạn cuối cùng gọi là AIDS (Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải). Đến lúc này, hệ miễn dịch đã suy yếu trầm trọng, cơ thể sẽ dễ dàng “rước” đủ thứ bệnh nhiễm trùng cơ hội (những bệnh mà người bình thường khỏe mạnh thì không sao, nhưng người có hệ miễn dịch yếu thì dễ mắc phải) hoặc thậm chí là ung thư. Và đáng buồn là, ở giai đoạn này, nguy cơ tử vong là rất cao.

Đặc điểm “nhận dạng” của HIV

1. Chuyên gia tấn công hệ miễn dịch: Như đã nói, mục tiêu chính của HIV là các tế bào miễn dịch quan trọng, đặc biệt là tế bào T-CD4. Virus nhân bản ngay trong những tế bào này, rồi làm chúng chết đi, khiến hệ thống phòng thủ của cơ thể suy yếu dần.
2. Quá trình tiến triển âm thầm: Không phải cứ nhiễm HIV là bệnh phát ngay đâu. Có khi nó “ngủ yên” trong cơ thể mình cả chục năm trời mà không có triệu chứng rõ ràng nào. Đó là lý do nhiều người không biết mình đã nhiễm bệnh. Quá trình này thường trải qua vài giai đoạn:

• Nhiễm trùng cấp tính: Giai đoạn đầu, có thể có vài triệu chứng giống cảm cúm thông thường (sốt, đau họng, nổi ban…). Nhiều người dễ bỏ qua lắm.
• Giai đoạn tiềm ẩn (mãn tính): Virus vẫn nhân bản nhưng rất chậm, hầu như không có triệu chứng gì rõ rệt. Giai đoạn này có thể kéo dài nhiều năm.
• Giai đoạn AIDS: Hệ miễn dịch suy yếu nghiêm trọng, bắt đầu xuất hiện các bệnh nhiễm trùng cơ hội, ung thư.

1. Nguy cơ tử vong: Điều đáng sợ nhất là nếu không được can thiệp điều trị, người nhiễm HIV sẽ đối mặt với nguy cơ tử vong cao do các bệnh nhiễm trùng cơ hội và các loại ung thư liên quan.

Đường lây truyền: Không phải cứ chạm vào là lây đâu nhé!

Ở Việt Nam, đặc biệt là ở các tỉnh lẻ hay vùng nông thôn, tôi vẫn thấy nhiều người còn e dè, thậm chí xa lánh người nhiễm HIV vì sợ lây. Điều này xuất phát từ việc chưa hiểu rõ các con đường lây truyền của virus. Thực tế, HIV chỉ lây qua một số dịch cơ thể nhất định và qua các con đường cụ thể thôi:

• Quan hệ tình dục không an toàn: Đây là con đường lây truyền phổ biến nhất trên toàn cầu, và ở Việt Nam cũng vậy. Nếu quan hệ tình dục (qua đường âm đạo, hậu môn, miệng) mà không sử dụng bao cao su đúng cách, nguy cơ lây nhiễm là rất cao. Một ví dụ điển hình là ở khu vực những con phố đèn đỏ ở Sài Gòn, hay những tụ điểm nhạy cảm ở các thành phố lớn, việc sử dụng bao cao su không đúng cách hoặc không thường xuyên là một trong những nguyên nhân chính khiến tỷ lệ lây nhiễm vẫn còn đáng báo động.
• Dùng chung kim tiêm: Đặc biệt là trong nhóm người tiêm chích ma túy. Một cái kim tiêm dính máu của người nhiễm HIV mà dùng chung thì coi như “dính” luôn. Thậm chí, việc dùng chung các dụng cụ có dính máu như dao cạo râu, bàn chải đánh răng (dù rất hiếm) cũng có nguy cơ.
• Từ mẹ sang con: Một người mẹ nhiễm HIV có thể truyền virus cho con trong quá trình mang thai, lúc sinh nở hoặc khi cho con bú. Tuy nhiên, ngày nay, với sự tiến bộ của y học, đặc biệt là chương trình dự phòng lây truyền từ mẹ sang con, tỷ lệ này đã giảm đi đáng kể nếu người mẹ được điều trị dự phòng tốt. Tôi từng biết một trường hợp ở Bệnh viện Từ Dũ, TP.HCM, một chị đã nhiễm HIV nhưng nhờ tuân thủ phác đồ điều trị nghiêm ngặt, con chị sinh ra hoàn toàn khỏe mạnh và không bị lây nhiễm. Đó là một câu chuyện rất đáng khích lệ.
• Qua máu và chế phẩm máu: Ví dụ như truyền máu hoặc ghép tạng từ người nhiễm HIV. Tuy nhiên, ở Việt Nam hiện nay, tất cả các đơn vị máu và tạng hiến tặng đều được sàng lọc rất kỹ lưỡng trước khi sử dụng, nên nguy cơ này gần như bằng không.

Lưu ý quan trọng: HIV KHÔNG lây qua các tiếp xúc thông thường như ôm, hôn xã giao, bắt tay, dùng chung nhà vệ sinh, ăn uống chung, muỗi đốt hay sống chung nhà. Cá nhân tôi thấy, đây là điểm mà nhiều người Việt mình còn nhầm lẫn nhất, dẫn đến những kỳ thị không đáng có.

Điều trị và phòng ngừa: Nắm chắc trong tay để bảo vệ mình và người thân

May mắn thay, HIV không còn là “án tử” như xưa nữa. Với sự phát triển của y học, người nhiễm HIV hoàn toàn có thể sống khỏe mạnh và có tuổi thọ gần như người bình thường nếu được điều trị đúng cách và kịp thời.

Điều trị

Hiện nay, phương pháp điều trị chính cho người nhiễm HIV là sử dụng thuốc kháng retrovirus (ARV). Đây không phải là thuốc chữa khỏi hoàn toàn HIV, nhưng nó có khả năng:

• Kiểm soát sự phát triển của virus: Làm cho tải lượng virus trong máu giảm xuống mức rất thấp, thậm chí không thể phát hiện được (gọi là “không phát hiện = không lây truyền” – K=K). Điều này không chỉ giúp người bệnh sống khỏe mạnh hơn mà còn ngăn chặn lây truyền virus cho người khác qua đường tình dục.
• Cải thiện hệ miễn dịch: Giúp các tế bào CD4 tăng lên, phục hồi khả năng chống lại các tác nhân gây bệnh của cơ thể.
• Kéo dài tuổi thọ và nâng cao chất lượng cuộc sống: Người nhiễm HIV được điều trị ARV đều đặn có thể sống hàng chục năm, lập gia đình, có con cái và làm việc bình thường.

Việc điều trị ARV ở Việt Nam hiện nay khá thuận tiện và được hỗ trợ rất nhiều. Từ các bệnh viện tuyến trung ương như Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới TP.HCM cho đến các trung tâm y tế dự phòng ở tỉnh lẻ, đều có các phòng khám ngoại trú để cấp thuốc ARV và tư vấn cho người bệnh. Chi phí cũng được hỗ trợ đáng kể qua bảo hiểm y tế.

Phòng ngừa

Phòng ngừa HIV là trách nhiệm của mỗi cá nhân và cả cộng đồng. Dưới đây là những biện pháp hiệu quả nhất:

• Quan hệ tình dục an toàn: Luôn sử dụng bao cao su đúng cách mỗi khi quan hệ tình dục, đặc biệt là với bạn tình không rõ tình trạng sức khỏe. Bao cao su không chỉ giúp phòng tránh HIV mà còn cả các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác nữa.
• Không dùng chung kim tiêm: Tuyệt đối không dùng chung kim tiêm, bơm kim tiêm hay các dụng cụ có dính máu. Nếu bạn là người tiêm chích ma túy, hãy tìm đến các chương trình hỗ trợ, cung cấp kim tiêm sạch.
• Xét nghiệm HIV định kỳ: Đây là cách duy nhất để biết mình có nhiễm HIV hay không. Nếu bạn có hành vi nguy cơ, đừng ngần ngại đi xét nghiệm. Các trung tâm y tế dự phòng, bệnh viện, hoặc các phòng khám tư nhân đều có dịch vụ này. Chi phí xét nghiệm giờ đây cũng rất phải chăng, chỉ vài trăm nghìn đồng tùy loại hình xét nghiệm. Chẳng hạn, ở Trung tâm Y tế Quận 10, TP.HCM, việc xét nghiệm HIV diễn ra rất nhanh gọn, chỉ mất khoảng 15-30 phút là có kết quả sàng lọc ban đầu.
• Dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) và sau phơi nhiễm (PEP):
• PrEP: Là việc uống thuốc ARV hàng ngày để dự phòng lây nhiễm HIV cho những người có nguy cơ cao (ví dụ: quan hệ tình dục không an toàn với bạn tình nhiễm HIV, hoặc người có hành vi nguy cơ cao).
• PEP: Là việc uống thuốc ARV khẩn cấp trong vòng 72 giờ sau khi có hành vi phơi nhiễm với HIV (ví dụ: bị kim tiêm dính máu đâm phải, quan hệ tình dục không an toàn với người không rõ tình trạng nhiễm HIV…).
• Dự phòng lây truyền từ mẹ sang con: Phụ nữ mang thai nên đi xét nghiệm HIV. Nếu dương tính, sẽ được tư vấn và điều trị dự phòng để giảm tối đa nguy cơ lây nhiễm cho con.

Lời kết

HIV không phải là một căn bệnh đáng sợ đến mức phải xa lánh hay kỳ thị. Ngược lại, việc hiểu đúng, sống đúng và hành động đúng sẽ giúp chúng ta bảo vệ bản thân, gia đình và cộng đồng. Đừng để những thông tin sai lệch hay định kiến xã hội cản trở bạn tìm hiểu và đối diện với sự thật. Nếu bạn có bất kỳ thắc mắc nào, đừng ngần ngại tìm đến các cơ sở y tế, các tổ chức cộng đồng về HIV/AIDS để được tư vấn và hỗ trợ. Sức khỏe của bạn là quan trọng nhất!