Máu là gì? Thành phần & chức năng chính của máu

Máu, một mô lỏng đặc biệt lưu thông không ngừng trong hệ tuần hoàn, là huyết mạch của sự sống. Nó không chỉ đơn thuần là một chất lỏng trong cơ thể mà còn là một hệ thống phức tạp, đảm nhiệm hàng loạt chức năng thiết yếu. Từ việc vận chuyển oxy đến bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh, vai trò của máu là không thể thiếu trong việc duy trì sự hoạt động đồng bộ và nhịp nhàng của các cơ quan.

Thành phần cấu tạo của máu

Máu được cấu thành từ hai phần chính, mỗi phần đảm nhiệm vai trò riêng biệt trong duy trì sự sống:

Tế bào máu

Chiếm khoảng 45% tổng thể tích máu, các tế bào máu được sản xuất chủ yếu trong tủy xương và bao gồm ba loại chính:

• Hồng cầu (Erythrocytes): Những tế bào này có vai trò chủ chốt trong việc vận chuyển oxy từ phổi đến các mô toàn cơ thể, đồng thời thu hồi carbon dioxide từ mô về phổi để thải ra ngoài. Hồng cầu chứa hemoglobin, một protein giàu sắt giúp gắn kết và vận chuyển oxy. Một người trưởng thành khỏe mạnh thường có khoảng 4.5 – 5.5 triệu hồng cầu/microlit máu.
• Bạch cầu (Leukocytes): Các tế bào bạch cầu đóng vai trò quan trọng trong hệ miễn dịch, tích cực chống lại sự xâm nhập và lây nhiễm của các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus, nấm và ký sinh trùng. Có nhiều loại bạch cầu khác nhau như bạch cầu trung tính, bạch cầu lympho, bạch cầu mono, bạch cầu ái toan và bạch cầu ái kiềm, mỗi loại có chức năng chuyên biệt. Số lượng bạch cầu bình thường ở người lớn dao động từ 4.000 – 11.000 tế bào/microlit máu.
• Tiểu cầu (Thrombocytes): Đây là những mảnh tế bào nhỏ có chức năng thiết yếu trong quá trình đông máu, giúp cầm máu hiệu quả khi cơ thể gặp phải tổn thương. Khi mạch máu bị tổn thương, tiểu cầu sẽ tập trung lại, tạo thành nút chặn tạm thời và giải phóng các yếu tố đông máu để hình thành cục máu đông. Số lượng tiểu cầu bình thường là khoảng 150.000 – 450.000 tiểu cầu/microlit máu.

Huyết tương

Là phần dịch lỏng có màu vàng nhạt, chiếm khoảng 55% thể tích máu. Huyết tương là môi trường vận chuyển cho nhiều chất quan trọng, đảm bảo chúng được phân phối đến đúng nơi cần thiết. Huyết tương bao gồm:

• Nước (khoảng 92%): Là dung môi chính, giúp hòa tan và vận chuyển các chất.
• Protein huyết tương (khoảng 7%): Bao gồm albumin (duy trì áp suất thẩm thấu, vận chuyển hormone và thuốc), globulin (kháng thể, vận chuyển lipid và vitamin) và fibrinogen (tham gia vào quá trình đông máu).
• Các chất hòa tan khác (khoảng 1%): Bao gồm hormone, enzyme, vitamin, glucose, axit amin, lipid, muối khoáng (như Na+, K+, Ca++), chất điện giải và các sản phẩm chất thải (ure, creatinin).

Chức năng trọng yếu của máu

Máu thực hiện nhiều chức năng sống còn, đảm bảo duy trì hoạt động bình thường của cơ thể:

Chức năng vận chuyển

Máu đảm nhiệm vai trò trung tâm trong việc mang oxy, các chất dinh dưỡng thiết yếu (glucose, axit amin, vitamin, khoáng chất) và hormone đi khắp các cơ quan, từ não bộ đến các cơ bắp. Đồng thời, nó thu gom và vận chuyển các sản phẩm chất thải từ quá trình trao đổi chất của tế bào (như carbon dioxide, ure, axit lactic) ra khỏi cơ thể để đào thải qua phổi, thận và gan. Chức năng vận chuyển của máu là nền tảng cho sự sống của mọi tế bào.

Chức năng bảo vệ

Nhờ chứa các yếu tố miễn dịch (như bạch cầu và kháng thể) và khả năng tham gia vào quá trình đông máu (nhờ tiểu cầu và các yếu tố đông máu), máu đóng vai trò như một hàng rào bảo vệ hiệu quả. Nó giúp cơ thể chống lại nhiễm trùng do vi khuẩn, virus và các mầm bệnh khác. Khi cơ thể bị thương, máu sẽ nhanh chóng đông lại để ngăn ngừa mất máu quá mức, qua đó bảo vệ tính mạng.

Chức năng điều hòa

Máu đóng góp vào việc duy trì nhiều yếu tố ổn định trong cơ thể, bao gồm:

• Duy trì huyết áp ổn định: Thông qua việc điều hòa thể tích máu và tác động lên sự co giãn của mạch máu.
• Điều hòa nhiệt độ cơ thể: Máu có khả năng hấp thụ và phân tán nhiệt, giúp duy trì nhiệt độ cơ thể ở mức ổn định (khoảng 37°C). Khi cơ thể nóng lên, các mạch máu dưới da giãn nở, tăng lưu lượng máu đến da để tản nhiệt. Ngược lại, khi trời lạnh, mạch máu co lại để giữ nhiệt.
• Đảm bảo sự phối hợp nhịp nhàng giữa các cơ quan: Bằng cách vận chuyển hormone và các chất truyền tin hóa học, máu giúp các hệ thống trong cơ thể giao tiếp và phối hợp hoạt động hiệu quả, góp phần vào sự cân bằng nội môi.

Lưu ý quan trọng về sức khỏe máu

Sức khỏe của máu có ảnh hưởng trực tiếp đến toàn bộ cơ thể. Một số điểm cần chú ý để duy trì một hệ thống máu khỏe mạnh:

• Nguy cơ khi mất máu lớn: Việc mất máu với lượng lớn, ví dụ như trong tai nạn giao thông hoặc phẫu thuật, có thể dẫn đến tình trạng nguy hiểm, thậm chí đe dọa tính mạng do thiếu oxy và dưỡng chất nghiêm trọng đến các cơ quan. Tại Việt Nam, các bệnh viện lớn như Bệnh viện Truyền máu Huyết học TP.HCM hay Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương (Hà Nội) luôn kêu gọi hiến máu tình nguyện để đảm bảo nguồn máu dự trữ cho các trường hợp cấp cứu.
• Bất thường trong thành phần máu: Mọi sự bất thường trong thành phần máu, chẳng hạn như thiếu máu (thiếu hồng cầu), bệnh bạch cầu (ung thư máu) hoặc rối loạn đông máu, đều có thể gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tổng thể. Ví dụ, bệnh tan máu bẩm sinh (Thalassemia) là một bệnh di truyền phổ biến ở Việt Nam, ảnh hưởng đến khả năng sản xuất hemoglobin, đòi hỏi bệnh nhân phải truyền máu định kỳ. Theo thống kê, ước tính có khoảng 12 triệu người Việt mang gen bệnh Thalassemia.
• Gián đoạn lưu thông máu: Tình trạng này có thể do cục máu đông, xơ vữa động mạch hoặc các bệnh lý tim mạch khác, gây thiếu máu đến các cơ quan, dẫn đến nhồi máu cơ tim, đột quỵ hoặc các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác.
• Kiểm tra sức khỏe định kỳ: Để phát hiện sớm các vấn đề liên quan đến máu và duy trì sức khỏe tối ưu, việc thực hiện kiểm tra sức khỏe định kỳ (xét nghiệm máu tổng quát) là vô cùng cần thiết và được khuyến nghị. Điều này giúp theo dõi các chỉ số quan trọng và kịp thời can thiệp khi có bất thường.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ hoặc chuyên gia y tế để có lời khuyên và chẩn đoán chính xác nhất.