NaOH là gì? Đặc điểm, ứng dụng và lưu ý an toàn

NaOH, hay còn gọi là xút hoặc xút ăn da, là một hợp chất vô cơ có tính kiềm mạnh. Ở điều kiện nhiệt độ phòng, hợp chất này tồn tại dưới dạng chất rắn màu trắng, có khả năng hòa tan tốt trong nước, tạo thành dung dịch kiềm với đặc tính ăn mòn cao. NaOH được sử dụng rộng rãi trong nhiều ngành công nghiệp, từ sản xuất đến xử lý môi trường. Tuy nhiên, việc sử dụng cần được thực hiện cẩn trọng do tính ăn mòn nguy hiểm của nó.

Đặc điểm nổi bật của NaOH

NaOH có nhiều đặc tính hóa học và vật lý quan trọng, quyết định đến các ứng dụng và cách thức sử dụng của nó.

Tên gọi và dạng tồn tại

Ngoài tên hóa học chính là Natri hydroxit, chất này còn được biết đến với các tên gọi thông dụng như xút, xút ăn da, hay sodium hydroxide.

Về dạng tồn tại, NaOH thường xuất hiện dưới dạng chất rắn không màu, có thể ở dạng viên, vảy, hoặc hạt. Bên cạnh đó, nó cũng được sử dụng dưới dạng dung dịch bão hòa để thuận tiện cho một số quy trình công nghiệp.

Tính chất hóa học và vật lý

NaOH là một bazơ mạnh, dễ dàng hòa tan trong nước. Quá trình hòa tan này đặc trưng bởi sự tỏa nhiệt mạnh, có thể làm nóng dung dịch đáng kể. Khi hòa tan trong nước, NaOH tạo ra một dung dịch kiềm với độ pH cao, thường trên 13 đối với dung dịch đậm đặc, cho thấy tính bazơ mạnh mẽ của nó. Điều này khiến nó có khả năng phản ứng với nhiều chất khác, đặc biệt là các axit và kim loại lưỡng tính.

Một đặc điểm vật lý khác cần lưu ý là NaOH có khả năng hút ẩm và hấp thụ khí carbon dioxide (CO2) từ không khí. Khi hấp thụ CO2, NaOH sẽ chuyển hóa thành natri cacbonat (Na2CO3), làm giảm tính kiềm và hiệu quả sử dụng của nó.

Ứng dụng chính của NaOH

NaOH đóng vai trò thiết yếu trong nhiều ngành công nghiệp và nghiên cứu, nhờ vào tính chất bazơ mạnh và khả năng phản ứng đa dạng.

Ứng dụng trong công nghiệp

NaOH được sử dụng rộng rãi trong các ngành công nghiệp chủ chốt tại Việt Nam và trên thế giới:

• Sản xuất giấy và bột giấy: NaOH được dùng trong quá trình nấu bột gỗ, giúp tách lignin khỏi cellulose, tạo ra bột giấy trắng hơn. Các nhà máy giấy lớn tại Việt Nam như Công ty Cổ phần Giấy Sài Gòn (SCP) hay Tổng Công ty Giấy Việt Nam (VINAPACO) đều sử dụng NaOH trong quy trình sản xuất của mình.
• Dệt nhuộm: Chất này được sử dụng để xử lý sợi vải (như cotton) trước khi nhuộm, giúp vải hấp thụ màu tốt hơn và tăng độ bền. Nó cũng dùng để loại bỏ tạp chất và làm sạch thiết bị trong các nhà máy dệt.
• Sản xuất xà phòng và chất tẩy rửa: Đây là ứng dụng phổ biến, nơi NaOH phản ứng với chất béo (dầu thực vật hoặc mỡ động vật) trong quá trình xà phòng hóa để tạo ra xà phòng. Nhiều thương hiệu xà phòng, nước rửa chén, chất tẩy rửa tại Việt Nam đều có thành phần gốc từ quá trình này.
• Xử lý nước thải: NaOH dùng để điều chỉnh độ pH của nước thải công nghiệp và sinh hoạt, trung hòa axit, loại bỏ kim loại nặng thông qua quá trình kết tủa, giúp nước đạt tiêu chuẩn trước khi xả ra môi trường. Các khu công nghiệp lớn như Khu công nghiệp Amata (Đồng Nai) hay Khu công nghiệp VSIP (Bình Dương) thường có hệ thống xử lý nước thải sử dụng NaOH.
• Sản xuất nhôm: Trong quy trình Bayer để sản xuất alumina (oxit nhôm) từ quặng bauxite, NaOH đóng vai trò quan trọng trong việc hòa tan alumina.
• Sản xuất hóa chất khác: NaOH là một nguyên liệu cơ bản để sản xuất nhiều hóa chất khác như natri hypochlorite (nước Javen), natri carbonat, và các hợp chất hữu cơ.

Ứng dụng trong phòng thí nghiệm và đời sống

Trong phòng thí nghiệm, NaOH được dùng như một thuốc thử quan trọng, chuẩn độ axit, hoặc làm khô khí. Trong đời sống, với tính chất tẩy rửa mạnh, NaOH đôi khi được sử dụng thận trọng để thông tắc cống rãnh bị nghẹt do chất béo, tóc và các chất hữu cơ khác. Tuy nhiên, việc này cần được thực hiện cực kỳ cẩn thận để tránh nguy hiểm.

Lưu ý quan trọng khi sử dụng NaOH

Do tính chất ăn mòn mạnh và khả năng gây hại cho sức khỏe, việc sử dụng NaOH đòi hỏi tuân thủ nghiêm ngặt các quy tắc an toàn.

Tính ăn mòn và nguy cơ sức khỏe

NaOH có khả năng gây ăn mòn da nghiêm trọng, dẫn đến bỏng hóa học sâu. Nếu tiếp xúc với mắt, nó có thể gây tổn thương vĩnh viễn, thậm chí mù lòa. Hít phải bụi hoặc hơi NaOH có thể gây kích ứng đường hô hấp, ho, khó thở và tổn thương phổi. Vì vậy, cần đặc biệt lưu ý khi làm việc với hóa chất này.

Biện pháp an toàn cá nhân

Để bảo vệ bản thân khi làm việc với NaOH, người sử dụng cần trang bị đầy đủ các thiết bị bảo hộ cá nhân:

• Găng tay: Nên sử dụng găng tay làm từ cao su butyl, nitrile, hoặc PVC có độ dày phù hợp để chống thấm hóa chất.
• Kính bảo hộ hoặc tấm che mặt: Bảo vệ mắt khỏi bắn tóe hóa chất.
• Áo khoác phòng thí nghiệm hoặc quần áo bảo hộ: Che chắn cơ thể khỏi tiếp xúc trực tiếp.
• Mặt nạ phòng độc: Nếu làm việc trong môi trường có nồng độ bụi hoặc hơi NaOH cao, cần sử dụng mặt nạ có bộ lọc phù hợp.

Bảo quản hóa chất

NaOH có xu hướng hấp thụ hơi nước và khí CO2 từ không khí, dẫn đến giảm chất lượng và tạo thành cục vón. Vì vậy, cần bảo quản NaOH trong bình chứa kín, làm bằng vật liệu không phản ứng với nó (nhựa HDPE, thép không gỉ), đặt ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh xa nguồn nhiệt và các chất axit.

Xử lý sự cố

Trong trường hợp không may bị NaOH tiếp xúc trực tiếp với da hoặc mắt, cần xử lý khẩn cấp và đúng cách:

• Tiếp xúc với da: Nhanh chóng rửa sạch vùng bị ảnh hưởng bằng nhiều nước sạch (nước lạnh) trong ít nhất 15-20 phút. Cởi bỏ quần áo bị nhiễm hóa chất.
• Tiếp xúc với mắt: Rửa mắt dưới vòi nước chảy nhẹ liên tục trong ít nhất 15-30 phút, đồng thời giữ mí mắt mở.
• Nuốt phải: Không gây nôn. Cho nạn nhân uống nhiều nước hoặc sữa (nếu tỉnh táo) để làm loãng hóa chất.
• Hít phải: Di chuyển nạn nhân đến nơi có không khí trong lành.

Trong tất cả các trường hợp trên, sau khi sơ cứu ban đầu, cần tìm kiếm sự trợ giúp y tế ngay lập tức. Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo chuyên gia y tế hoặc hóa học khi xử lý các sự cố liên quan đến hóa chất.