Nhà nước là gì? Định nghĩa, nguồn gốc và chức năng

Nhà nước là một tổ chức quyền lực công đặc biệt, tồn tại trong xã hội nhằm quản lý một lãnh thổ cùng dân cư độc lập. Tổ chức này có khả năng ban hành và thực thi pháp luật để điều hành xã hội. Sự vận hành của nhà nước thể hiện qua các dấu hiệu nhận biết như sự phân bố dân cư theo đơn vị hành chính, một bộ máy quyền lực công chuyên biệt, chủ quyền quốc gia được công nhận, và quyền thu thuế bắt buộc đối với mọi thành phần. Chức năng cốt lõi của nhà nước bao gồm việc duy trì trật tự xã hội, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân, và triển khai các quyết sách chính trị, kinh tế, văn hóa của đất nước.

Nguồn gốc và bản chất của Nhà nước

Nguồn gốc

Nhà nước không phải là một thực thể tự nhiên hay tồn tại vĩnh viễn. Sự xuất hiện của nhà nước liên quan chặt chẽ đến sự phát triển của xã hội loài người. Khi con người bắt đầu sinh sống trong các tập thể lớn hơn, các hoạt động xã hội trở nên phức tạp, đòi hỏi một hệ thống quản lý chung và hiệu quả. Sự phân công lao động, sự tích lũy của cải, và sự phát sinh mâu thuẫn trong xã hội đã tạo tiền đề cho việc hình thành một tổ chức có khả năng điều phối, giải quyết xung đột và bảo vệ lợi ích của các nhóm người.

Bản chất

Theo học thuyết Mác-Lênin, nhà nước thể hiện bản chất giai cấp. Nhà nước chỉ xuất hiện khi xã hội phát sinh sự phân chia thành các giai cấp đối kháng, ví dụ như chủ nô và nô lệ, địa chủ và nông dân, tư sản và vô sản. Trong bối cảnh đó, nhà nước được xem là một bộ máy do lực lượng thống trị thiết lập để kiểm soát xã hội và bảo vệ lợi ích của giai cấp mình. Mục tiêu chính của nhà nước là duy trì sự thống trị của giai cấp cầm quyền, đồng thời điều hòa các mâu thuẫn xã hội để tránh đổ vỡ.

Đặc trưng cơ bản của Nhà nước

Để nhận diện một tổ chức là nhà nước, cần xem xét các đặc trưng cơ bản sau:

• Phân chia dân cư theo lãnh thổ: Một nhà nước quản lý một phạm vi lãnh thổ xác định. Cư dân sống trong lãnh thổ đó được phân bổ theo các đơn vị hành chính cụ thể như tỉnh, thành phố, huyện, xã. Ví dụ, tại Việt Nam, dân cư được quản lý theo các đơn vị hành chính từ cấp trung ương đến cấp xã, phường, thị trấn.
• Bộ máy quyền lực công: Nhà nước sở hữu một bộ máy quyền lực công chuyên biệt, tách rời khỏi tổ chức thị tộc trước đây. Bộ máy này bao gồm các cơ quan chuyên trách được trao thẩm quyền để thực hiện các chức năng quản lý xã hội, chẳng hạn như lập pháp (Quốc hội), hành pháp (Chính phủ), và tư pháp (Tòa án, Viện Kiểm sát). Các cơ quan này hoạt động dựa trên các quy định pháp luật và có quyền lực cưỡng chế.
• Chủ quyền quốc gia: Nhà nước sở hữu quyền lực tối cao và độc lập trong phạm vi lãnh thổ của mình. Chủ quyền quốc gia thể hiện ở quyền tự quyết định các vấn đề đối nội và đối ngoại mà không bị sự can thiệp từ bên ngoài.
• Quyền đặt ra và thực thi pháp luật: Nhà nước là tổ chức duy nhất có quyền ban hành pháp luật. Các văn bản pháp luật do nhà nước ban hành có tính chất bắt buộc áp dụng đối với mọi cá nhân và tổ chức trong phạm vi lãnh thổ. Việc tổ chức thực thi pháp luật cũng do nhà nước đảm nhiệm thông qua các cơ quan như cảnh sát, tòa án.
• Quyền thu thuế: Để duy trì hoạt động của bộ máy và phục vụ các chương trình phát triển xã hội, nhà nước có quyền quy định và thu các khoản thuế bắt buộc từ công dân và doanh nghiệp. Tại Việt Nam, nhiều loại thuế như thuế thu nhập cá nhân, thuế giá trị gia tăng, thuế doanh nghiệp đóng góp đáng kể vào ngân sách nhà nước, ví dụ như tổng thu ngân sách nhà nước năm 2023 đạt khoảng 1,7 triệu tỷ đồng, vượt dự toán 8,1%.

Chức năng của Nhà nước

Chức năng của nhà nước bao gồm hai khía cạnh chính: chức năng đối nội và chức năng đối ngoại.

Chức năng đối nội

• Duy trì trật tự xã hội: Đây là một trong những chức năng cốt lõi của nhà nước. Nhà nước ban hành các quy định pháp luật, tổ chức lực lượng an ninh để đảm bảo sự ổn định và tuân thủ các quy tắc ứng xử trong cộng đồng. Điều này giúp ngăn chặn tội phạm, giải quyết tranh chấp và tạo môi trường sống an toàn cho người dân.
• Bảo vệ quyền lợi công dân: Nhà nước có trách nhiệm bảo vệ và đảm bảo các quyền, tự do thiết yếu của con người như quyền sống, quyền tự do ngôn luận, quyền sở hữu, quyền được học tập, chăm sóc sức khỏe. Các cơ quan nhà nước, đặc biệt là hệ thống tư pháp, hoạt động để bảo vệ các quyền này.
• Tổ chức và quản lý xã hội: Nhà nước điều hành các hoạt động kinh tế, văn hóa, an ninh, và các lĩnh vực quan trọng khác của quốc gia. Điều này bao gồm việc xây dựng chính sách phát triển kinh tế (ví dụ: các chính sách thu hút đầu tư nước ngoài vào các khu công nghiệp như VSIP), quản lý giáo dục (ví dụ: xây dựng chương trình học, quản lý các trường đại học công lập), y tế (ví dụ: quản lý hệ thống bệnh viện công, triển khai các chương trình tiêm chủng), và bảo vệ môi trường.
• Cung cấp dịch vụ công cộng: Nhà nước cung cấp các dịch vụ thiết yếu phục vụ đời sống hàng ngày của người dân. Các dịch vụ này bao gồm giáo dục (trường học công lập), y tế (bệnh viện công), hạ tầng (đường sá, cầu cống, hệ thống cấp thoát nước), an sinh xã hội (bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội).

Chức năng đối ngoại

• Bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ: Nhà nước có trách nhiệm bảo vệ biên giới quốc gia, chống lại các hành vi xâm lược hoặc can thiệp từ bên ngoài.
• Thiết lập và duy trì quan hệ quốc tế: Nhà nước tiến hành các hoạt động đối ngoại, thiết lập quan hệ ngoại giao với các quốc gia khác, ký kết các hiệp ước quốc tế, tham gia các tổ chức quốc tế nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và góp phần vào hòa bình, ổn định khu vực và thế giới.
• Hợp tác quốc tế: Nhà nước tham gia vào các hoạt động hợp tác quốc tế trên nhiều lĩnh vực như kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật, phòng chống tội phạm xuyên quốc gia. Ví dụ, Việt Nam là thành viên của ASEAN, WTO, và đã ký kết nhiều Hiệp định thương mại tự do (FTA) nhằm thúc đẩy giao thương, thu hút đầu tư.

Nhà nước ở Việt Nam

Theo Hiến pháp 2013, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được xác định là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân thiết lập và vì Nhân dân phục vụ. Điều này có nghĩa là mọi quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân. Nhân dân thực hiện quyền lực của mình thông qua Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp.

Cơ cấu quyền lực nhà nước ở Việt Nam được xây dựng trên cơ sở liên minh vững chắc giữa giai cấp công nhân, nông dân và đội ngũ trí thức, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Mục tiêu của nhà nước là xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, đảm bảo cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho toàn thể Nhân dân. Nhà nước Việt Nam không ngừng hoàn thiện hệ thống pháp luật, cải cách hành chính, và nâng cao hiệu quả hoạt động để phục vụ Nhân dân tốt hơn.