Sốc phản vệ là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và cấp cứu

Sốc phản vệ là một phản ứng dị ứng cấp tính, nghiêm trọng, có khả năng đe dọa tính mạng, thường xảy ra rất nhanh chóng sau khi cơ thể tiếp xúc với một chất gây dị ứng. Tình trạng này phát sinh do hệ thống miễn dịch phóng thích đột ngột các chất trung gian hóa học, dẫn đến huyết áp giảm mạnh, đồng thời đường thở bị co thắt và gây khó thở cấp tính. Các biểu hiện phổ biến bao gồm phát ban trên da, sưng phù, cảm giác chóng mặt, mạch đập nhanh, chân tay lạnh ngắt và nguy cơ cao bị ngất xỉu.

Nguyên nhân sốc phản vệ thường gặp

Sốc phản vệ có thể được kích hoạt bởi nhiều tác nhân khác nhau. Việc xác định nguyên nhân là bước quan trọng để phòng ngừa trong tương lai.

Thuốc

Các loại thuốc, đặc biệt là thuốc kháng sinh, là một trong những tác nhân phổ biến gây sốc phản vệ. Nhóm penicillin, như amoxicillin hoặc ampicillin, được biết đến là có nguy cơ cao. Ngoài ra, các loại thuốc giảm đau kháng viêm không steroid (NSAIDs) như ibuprofen, aspirin, hoặc thuốc cản quang dùng trong chẩn đoán hình ảnh cũng có thể gây ra phản ứng ở một số người. Tại Việt Nam, nhiều trường hợp sốc phản vệ do thuốc đã được ghi nhận tại các bệnh viện, đặc biệt khi sử dụng thuốc tiêm truyền.

Thực phẩm

Một số loại thực phẩm có thể kích hoạt phản ứng dị ứng nghiêm trọng. Các tác nhân phổ biến bao gồm:

• Hải sản: Cá ngừ, tôm, cua, mực.
• Trứng và sữa: Đặc biệt ở trẻ em.
• Đậu phộng và đậu nành: Là những nguyên nhân hàng đầu gây sốc phản vệ do thực phẩm trên toàn cầu.
• Các loại hạt: Hạt điều, óc chó, hạnh nhân.

Theo thống kê từ Bộ Y tế, dị ứng thực phẩm là một trong những nguyên nhân phổ biến gây cấp cứu tại các bệnh viện nhi đồng ở TP.HCM và Hà Nội.

Côn trùng cắn hoặc đốt

Nọc độc từ côn trùng như ong (ong mật, ong vò vẽ, ong bắp cày) hoặc kiến (kiến ba khoang, kiến lửa) có thể gây sốc phản vệ ở những người nhạy cảm. Phản ứng này thường xảy ra nhanh chóng sau khi bị đốt.

Chất liệu khác

• Nhựa mủ (latex): Có trong găng tay y tế, bóng bay, hoặc một số vật dụng gia đình.
• Chất tương phản: Dùng trong chụp X-quang hoặc MRI.
• Chất gây dị ứng không xác định: Trong một số trường hợp, nguyên nhân chính xác của sốc phản vệ không thể xác định được, tình trạng này được gọi là sốc phản vệ vô căn.

Triệu chứng sốc phản vệ nhận biết

Triệu chứng của sốc phản vệ thường xuất hiện nhanh chóng và có thể tiến triển rất nhanh. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu quan trọng để cấp cứu kịp thời.

Da và niêm mạc

• Phát ban, mề đay: Xuất hiện đột ngột, đỏ, sưng, ngứa dữ dội trên da.
• Sưng phù: Thường gặp ở mặt, môi, mí mắt, lưỡi, hoặc họng (phù Quincke).
• Ngứa: Cảm giác ngứa toàn thân hoặc khu trú ở vùng tiếp xúc.
• Màu sắc da: Da có thể trở nên xanh tái hoặc đỏ bừng.

Hô hấp

• Khó thở: Cảm giác hụt hơi, thở gấp, thở hổn hển.
• Thở khò khè: Âm thanh rít khi thở, do đường hô hấp bị co thắt.
• Giọng nói khàn đặc: Do sưng phù thanh quản.
• Ho, cảm giác nghẹn: Cảm giác có vật cản trong cổ họng, khó nuốt.

Tuần hoàn

• Huyết áp tụt đột ngột: Đây là dấu hiệu nguy hiểm nhất của sốc.
• Mạch đập nhanh và yếu: Khó bắt mạch, mạch nhanh nhưng không rõ ràng.
• Chóng mặt, xây xẩm: Do thiếu máu lên não.
• Ngất lịm, mất ý thức: Là dấu hiệu của tình trạng nặng.
• Chân tay lạnh ngắt: Do giảm tưới máu đến các chi.

Tiêu hóa

• Buồn nôn, nôn mửa: Có thể xảy ra đột ngột.
• Đau quặn bụng: Đau bụng dữ dội từng cơn.
• Tiêu chảy: Một số trường hợp có thể đi kèm tiêu chảy.

Các triệu chứng khác

• Lo lắng, sợ hãi: Cảm giác hoảng loạn.
• Đau đầu: Nhức đầu dữ dội.
• Co giật: Trong những trường hợp rất nặng.

Cách xử trí cấp cứu ban đầu sốc phản vệ hiệu quả

Sốc phản vệ là một trường hợp cấp cứu y tế. Việc xử trí nhanh chóng và đúng cách là yếu tố then chốt để cứu sống người bệnh.

1. Ngừng ngay lập tức việc tiếp xúc với dị nguyên: Nếu nguyên nhân là thuốc đang tiêm truyền, cần ngừng ngay lập tức. Nếu là thức ăn, ngừng ăn. Nếu là côn trùng cắn, loại bỏ ngòi đốt nếu còn.
2. Đặt bệnh nhân ở tư thế phù hợp:

• Nằm đầu thấp, chân cao: Đây là tư thế ưu tiên để hỗ trợ lưu thông máu về não, đặc biệt khi huyết áp tụt.
• Nằm nghiêng sang trái: Trong trường hợp bệnh nhân có nôn mửa để tránh sặc vào đường hô hấp.
• Ngồi thẳng hoặc nửa nằm nửa ngồi: Nếu bệnh nhân khó thở nghiêm trọng, việc ngồi thẳng có thể giúp họ dễ thở hơn. Tuy nhiên, cần theo dõi sát huyết áp.

1. Gọi cấp cứu ngay lập tức: Gọi số điện thoại cấp cứu 115 hoặc nhanh chóng đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất. Thông báo rõ tình trạng sốc phản vệ để đội ngũ y tế chuẩn bị.
2. Sử dụng Adrenaline (epinephrine): Đây là biện pháp điều trị quan trọng nhất và mang lại hiệu quả tức thì trong việc kiểm soát sốc phản vệ.

• Đối với người đã được đào tạo và có sẵn bút tiêm Adrenaline tự động (EpiPen): Tiêm Adrenaline vào mặt ngoài đùi theo hướng dẫn.
• Đối với nhân viên y tế: Tiêm Adrenaline đường tiêm bắp hoặc tiêm tĩnh mạch tùy theo tình trạng bệnh nhân và phác đồ. Liều lượng và đường dùng phải theo chỉ định của bác sĩ.
• Tại các bệnh viện ở Việt Nam, Adrenaline là thuốc thiết yếu trong cấp cứu sốc phản vệ và luôn có sẵn trong các tủ thuốc cấp cứu.

1. Theo dõi và hỗ trợ hô hấp:

• Kiểm tra đường thở của bệnh nhân có thông thoáng không.
• Nếu bệnh nhân ngừng thở, cần thực hiện hô hấp nhân tạo (CPR) nếu đủ kiến thức và được đào tạo.
• Hỗ trợ thở oxy nếu có sẵn.

1. Giữ ấm cho bệnh nhân: Đắp chăn hoặc giữ ấm để tránh hạ thân nhiệt.
2. Không tự ý cho bệnh nhân uống thuốc: Trừ khi có chỉ định rõ ràng từ bác sĩ, việc tự ý cho uống thuốc có thể gây sặc hoặc làm tình trạng nặng hơn.

Sau khi được cấp cứu ban đầu, bệnh nhân cần được theo dõi tại bệnh viện ít nhất 4-6 giờ, hoặc nhập viện để theo dõi lâu hơn, vì sốc phản vệ có thể tái phát hoặc có các phản ứng muộn.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ.