Thế giới quan là gì? Định nghĩa, vai trò và các loại hình

Thế giới quan là một hệ thống toàn diện bao gồm tri thức, quan điểm, niềm tin và những giá trị cốt lõi. Nó định hình cách một cá nhân hoặc cộng đồng tiếp nhận, lý giải về thế giới xung quanh, xác định vị trí của con người trong đó, cũng như mối quan hệ tương tác giữa con người với tự nhiên và xã hội. Nó hoạt động như một “lăng kính tinh thần” hay “la bàn nội tại”, hỗ trợ con người định hướng cuộc sống, thiết lập mục tiêu, lý tưởng và điều chỉnh hành vi của bản thân trong môi trường sống.

Thế giới quan không chỉ là một khái niệm trừu tượng mà còn là yếu tố thiết yếu chi phối mọi khía cạnh từ tư duy đến hành động của mỗi người. Chẳng hạn, một người có thế giới quan duy vật sẽ tin vào khoa học và các bằng chứng thực nghiệm, trong khi một người có thế giới quan tôn giáo có thể tin vào định mệnh và các thế lực siêu nhiên. Sự khác biệt trong thế giới quan là nguyên nhân sâu xa dẫn đến nhiều quan điểm đa dạng trong xã hội Việt Nam, từ cách nhìn về giáo dục, kinh tế đến các vấn đề văn hóa truyền thống.

Các yếu tố cấu thành thế giới quan

Thế giới quan được xây dựng từ nhiều thành tố quan trọng, tương tác lẫn nhau để tạo nên một bức tranh hoàn chỉnh về cách con người nhìn nhận và tương tác với thế giới:

• Tri thức: Đây là nền tảng hiểu biết về thế giới, được tích lũy liên tục từ kinh nghiệm sống cá nhân, quá trình giáo dục, bản sắc văn hóa và những tiến bộ khoa học. Ví dụ, một sinh viên y khoa tại Đại học Y Hà Nội sẽ có một nền tảng tri thức về sinh học và y học khác biệt so với một nông dân ở Đồng bằng sông Cửu Long, và điều này ảnh hưởng đến cách họ giải thích các hiện tượng liên quan đến sức khỏe. Tri thức khoa học, lịch sử, văn hóa đều góp phần hình thành nên một phần của thế giới quan.
• Niềm tin: Là những quan niệm đã được tiếp thu và chuyển hóa thành đức tin sâu sắc, lý tưởng sống và động lực mạnh mẽ thúc đẩy hành động của con người. Niềm tin có thể là niềm tin cá nhân (như tin vào khả năng của bản thân), niềm tin xã hội (như tin vào công lý), hoặc niềm tin tôn giáo (như niềm tin vào Phật pháp ở Việt Nam, nơi có khoảng 14% dân số theo đạo Phật theo thống kê của Ban Tôn giáo Chính phủ năm 2019). Niềm tin là yếu tố định hình giá trị và mục đích sống.
• Quan điểm và Giá trị: Thể hiện cách nhìn nhận, đánh giá về các sự vật, hiện tượng, đi kèm với hệ thống đạo đức và những giá trị mà con người hướng tới trong cuộc sống. Một người coi trọng giá trị gia đình sẽ có quan điểm khác về sự nghiệp so với một người coi trọng sự tự do cá nhân. Ở Việt Nam, giá trị “hiếu thảo” và “tôn sư trọng đạo” là những giá trị cốt lõi, ảnh hưởng sâu sắc đến thế giới quan của nhiều thế hệ. Quan điểm về tiền bạc, hạnh phúc, thành công cũng là một phần không thể thiếu của yếu tố này.

Vai trò thiết yếu của thế giới quan

Thế giới quan đóng vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống con người, là kim chỉ nam cho mọi hoạt động và tư duy:

• Định hướng nhận thức: Hỗ trợ con người tiếp cận và giải thích thế giới một cách có hệ thống, logic. Một người có thế giới quan khoa học sẽ tìm kiếm bằng chứng và lý giải hợp lý cho các hiện tượng, trong khi một người có thế giới quan duy tâm có thể tìm thấy ý nghĩa trong các tín hiệu mang tính biểu tượng. Điều này giúp con người tổ chức thông tin và hiểu rõ hơn về những gì đang diễn ra xung quanh.
• Định hướng hoạt động: Trực tiếp ảnh hưởng đến thái độ, hành vi và việc lựa chọn phương pháp hành động của con người trong mọi khía cạnh của cuộc sống. Ví dụ, một doanh nhân với thế giới quan hướng đến sự phát triển bền vững sẽ ưu tiên các dự án thân thiện với môi trường, ngay cả khi lợi nhuận ban đầu không cao bằng. Điều này khác biệt so với một doanh nhân chỉ tập trung vào lợi nhuận tối đa.
• Xác định lý tưởng và mục tiêu: Giúp cá nhân hoặc cộng đồng tìm ra ý nghĩa cuộc sống và lựa chọn hướng đi phù hợp với lý tưởng đã được xác lập. Thế giới quan cộng sản đã định hình mục tiêu và lý tưởng của nhiều thế hệ người Việt Nam trong cuộc đấu tranh giành độc lập và xây dựng đất nước. Đối với cá nhân, thế giới quan giúp họ trả lời câu hỏi “Tôi sống để làm gì?” và “Mục tiêu của tôi là gì?”.
• Cơ sở hình thành nhân cách: Góp phần kiến tạo nên nhân cách, bản sắc riêng và những phẩm chất đạo đức của mỗi con người. Một thế giới quan tích cực và hướng thiện sẽ nuôi dưỡng những phẩm chất như lòng nhân ái, sự vị tha và trách nhiệm xã hội. Ngược lại, một thế giới quan tiêu cực có thể dẫn đến sự thờ ơ hoặc ích kỷ.

Các loại hình thế giới quan phổ biến

Trong lịch sử phát triển của nhân loại, thế giới quan đã trải qua nhiều giai đoạn và hình thái khác nhau, phản ánh sự tiến bộ trong nhận thức và tư duy của con người. Có thể phân loại thế giới quan thành các dạng chính sau:

• Thế giới quan huyền thoại: Đây là phương thức cảm nhận thế giới sơ khai của người nguyên thủy, thường được minh họa thông qua các câu chuyện thần thoại, truyền thuyết về nguồn gốc vạn vật và con người. Ví dụ điển hình ở Việt Nam là truyền thuyết Lạc Long Quân – Âu Cơ giải thích nguồn gốc dân tộc “con Rồng cháu Tiên”, hay Sơn Tinh – Thủy Tinh giải thích hiện tượng lũ lụt. Thế giới quan này thường mang tính chất hoang đường, dựa trên trí tưởng tượng và sự thần thánh hóa các hiện tượng tự nhiên.
• Thế giới quan tôn giáo: Cách nhìn nhận thế giới này dựa trên niềm tin mãnh liệt vào các lực lượng siêu nhiên, thần thánh, cùng với hy vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn (thường là ở thế giới bên kia). Các tôn giáo lớn như Phật giáo, Kitô giáo, Hồi giáo đều có một thế giới quan riêng, quy định các giá trị đạo đức, hành vi và mục đích sống của tín đồ. Ở Việt Nam, Phật giáo và Công giáo là hai tôn giáo có số lượng tín đồ lớn, ảnh hưởng đến thế giới quan của hàng triệu người dân, thể hiện qua các lễ hội, kiến trúc và lối sống.
• Thế giới quan triết học: Được xây dựng trên một hệ thống lý luận chặt chẽ, các khái niệm trừu tượng và logic, nỗ lực giải thích thế giới bằng tư duy lý trí và trí tuệ của con người. Thế giới quan triết học không dựa vào niềm tin siêu nhiên hay thần thoại, mà đặt trọng tâm vào việc tìm kiếm sự thật, bản chất của vạn vật và quy luật vận động của xã hội. Các trường phái triết học như duy vật, duy tâm, hiện sinh đều đưa ra những thế giới quan khác nhau về bản chất của thực tại và vị trí của con người trong đó. Ví dụ, chủ nghĩa Mác-Lênin, một hệ thống triết học duy vật biện chứng, đã trở thành nền tảng tư tưởng cho nhiều quốc gia, bao gồm cả Việt Nam.

Hiểu rõ thế giới quan là gì giúp chúng ta nhận ra sự đa dạng trong tư duy con người và tôn trọng những khác biệt đó. Nó cũng là chìa khóa để mỗi cá nhân tự nhận thức về bản thân và định hình con đường sống của mình.