Tu từ là gì? Định nghĩa, mục đích & 7 biện pháp phổ biến

Ngôn ngữ không chỉ là công cụ để giao tiếp thông thường mà còn là một nghệ thuật. Khi ngôn ngữ được sử dụng một cách khéo léo, vượt ra khỏi giới hạn của nghĩa đen, nó trở thành tu từ. Vậy, tu từ là gì và nó đóng vai trò ra sao trong việc tạo nên những tác phẩm văn chương, lời nói lôi cuốn?

Tu từ là gì?

Tu từ (hay Biện pháp tu từ) là việc áp dụng ngôn ngữ theo một phương thức độc đáo, giàu tính sáng tạo nhằm nâng cao hiệu quả biểu đạt, gợi mở hình ảnh, cảm xúc, đồng thời nhấn mạnh ý nghĩa hoặc tạo dựng ấn tượng mạnh mẽ cho người tiếp nhận. Những biện pháp này góp phần làm cho ngôn ngữ trở nên sống động, phong phú về hình ảnh và cảm xúc hơn so với cách diễn đạt thông thường.

Trong cuộc sống hàng ngày, tu từ xuất hiện nhiều hơn chúng ta nghĩ. Từ những câu rao vặt trên phố phường Hà Nội như “Bún đậu mắm tôm ngon bá cháy!” (nói quá) cho đến các bài hát của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn với những hình ảnh ẩn dụ sâu sắc, tu từ giúp thông điệp được truyền tải không chỉ rõ ràng mà còn có sức lay động mạnh mẽ.

Mục đích của tu từ

Việc sử dụng tu từ không phải là ngẫu nhiên mà luôn nhằm đạt được những mục đích cụ thể:

Tăng cường sức gợi hình, gợi cảm

Tu từ giúp người đọc, người nghe dễ dàng hình dung và cảm thụ được thông điệp mà tác giả mong muốn truyền tải. Thay vì mô tả khô khan, tu từ vẽ nên những bức tranh sống động trong tâm trí người tiếp nhận. Ví dụ, thay vì nói “Trời mưa to”, nhà thơ có thể viết “Mưa như trút nước” (so sánh) hoặc “Trời đổ mưa rào” (nhân hóa), khiến người đọc cảm nhận được cường độ và sự dữ dội của cơn mưa.

Hình thành ấn tượng

Tu từ khiến câu văn, bài thơ, hay bất kỳ diễn ngôn nào trở nên lôi cuốn, độc đáo và để lại dấu ấn sâu sắc. Một câu nói có sử dụng tu từ thường dễ nhớ và có sức ảnh hưởng hơn một câu nói bình thường. Các slogan quảng cáo của nhiều thương hiệu lớn tại Việt Nam thường sử dụng tu từ để tạo ấn tượng như “Nâng niu bàn chân Việt” của Biti’s (nhân hóa) hay “Viettel – Hãy nói theo cách của bạn” (ẩn dụ).

Nhấn mạnh ý nghĩa

Tu từ làm nổi bật một khía cạnh cụ thể của sự vật, hiện tượng, cảm xúc hoặc tư tưởng. Bằng cách sử dụng các biện pháp tu từ, người nói/viết có thể tập trung sự chú ý của người tiếp nhận vào một điểm mấu chốt, khiến thông điệp trở nên rõ ràng và có trọng lượng hơn. Chẳng hạn, khi ca ngợi sự kiên cường của người phụ nữ Việt Nam, nhà văn có thể nói “Chị em phụ nữ là những bông hoa thép” (ẩn dụ) để nhấn mạnh cả vẻ đẹp lẫn sự mạnh mẽ.

Làm giàu ngôn ngữ

Tu từ mở rộng khả năng biểu đạt của ngôn ngữ, kiến tạo những lớp nghĩa mới. Nó cho phép người sử dụng ngôn ngữ khám phá những sắc thái biểu cảm tinh tế, vượt ra ngoài nghĩa đen thông thường. Việc liên tục sáng tạo và sử dụng các biện pháp tu từ góp phần làm cho tiếng Việt trở nên phong phú, đa dạng và có sức biểu cảm cao.

7 biện pháp tu từ phổ biến

Có rất nhiều biện pháp tu từ khác nhau, mỗi loại mang một sắc thái và chức năng riêng. Dưới đây là 7 biện pháp phổ biến và thường gặp nhất:

1. So sánh

So sánh là việc liên kết hai sự vật, hiện tượng có nét tương đồng thông qua việc sử dụng các từ ngữ so sánh như “như”, “là”, “tựa”, “giống”, “bằng”, “hơn”, “kém”… Mục đích là để làm rõ, cụ thể hóa hoặc gợi cảm xúc về một đối tượng bằng cách đối chiếu nó với một đối tượng khác quen thuộc hơn.

• Ví dụ:
• “Trẻ em như búp trên cành.” (Hồ Chí Minh) – So sánh sự non nớt, cần được che chở của trẻ em với búp cây.
• “Đôi mắt cô ấy sáng như sao.” – So sánh độ sáng của mắt với ánh sao.
• Trong quảng cáo sữa Vinamilk, hình ảnh “bò sữa vui vẻ như những đứa trẻ” cũng là một dạng so sánh để làm nổi bật sự tươi mới, tự nhiên.

2. Ẩn dụ

Ẩn dụ là việc gọi tên một sự vật, hiện tượng bằng một sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng (về hình thức, cách thức, phẩm chất, cảm giác) nhưng không dùng từ so sánh. Ẩn dụ đòi hỏi người tiếp nhận phải suy luận để nhận ra mối liên hệ gián tiếp này, từ đó tạo ra một lớp nghĩa sâu sắc hơn.

• Ví dụ:
• “Cha là núi Thái Sơn, mẹ là nước trong nguồn chảy ra.” (Ca dao) – Ẩn dụ “núi Thái Sơn” chỉ sự vững chãi, che chở của cha; “nước trong nguồn” chỉ sự nuôi dưỡng, dạt dào tình yêu thương của mẹ.
• “Anh ấy là một con cáo già trong kinh doanh.” – Ẩn dụ “con cáo già” ám chỉ sự ranh mãnh, kinh nghiệm, lọc lõi.
• Tên gọi “FPT Software” hay “CMC Corporation” không phải là ẩn dụ, nhưng cách họ tự ví mình là “người tiên phong” hay “ngọn cờ đầu” trong lĩnh vực công nghệ thông tin tại Việt Nam lại mang tính ẩn dụ về vai trò dẫn dắt.

3. Hoán dụ

Hoán dụ là việc dùng tên một sự vật để chỉ một sự vật, hiện tượng khác có mối quan hệ gần gũi, liên quan mật thiết (như bộ phận – toàn thể, vật chứa – vật bị chứa, dấu hiệu – vật mang dấu hiệu, cái cụ thể – cái trừu tượng). Hoán dụ giúp câu văn ngắn gọn, giàu hình ảnh và sức gợi.

• Ví dụ:
• “Áo chàm đưa buổi phân li / Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay.” (Tố Hữu) – “Áo chàm” chỉ người Việt Bắc, những người mặc áo chàm.
• “Một tay lái lụa” – “tay lái lụa” chỉ người lái xe giỏi.
• “Nhà nước” trong câu “Nhà nước đã ban hành chính sách mới” là hoán dụ chỉ chính phủ, các cơ quan quyền lực. Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam, khi nói “hàng Việt Nam chất lượng cao”, “hàng Việt Nam” là hoán dụ cho các sản phẩm do doanh nghiệp Việt sản xuất.

4. Nhân hóa

Nhân hóa là việc gán những đặc điểm, hành động, suy nghĩ, tình cảm của con người cho vật vô tri, cây cối, con vật hoặc đồ vật. Biện pháp này giúp thế giới xung quanh trở nên gần gũi, sinh động và biểu cảm hơn.

• Ví dụ:
• “Gió reo, cây cối thì thầm.” – Gió và cây cối được nhân hóa có hành động “reo”, “thì thầm” như người.
• “Mặt trời thức dậy, vươn vai chào ngày mới.” – Mặt trời được nhân hóa có hành động “thức dậy”, “vươn vai”.
• Trong các bài hát thiếu nhi Việt Nam, hình ảnh “chú gà trống gáy ò ó o” hay “chị ong nâu đi lấy mật” đều là những ví dụ kinh điển về nhân hóa.

5. Nói quá (Cường điệu)

Nói quá là việc sử dụng cách nói phóng đại mức độ, quy mô, tính chất của sự vật, hiện tượng nhằm làm rõ hoặc nhấn mạnh ý, gây ấn tượng mạnh hoặc tạo hiệu ứng hài hước.

• Ví dụ:
• “Mệt đứt hơi.” – Phóng đại mức độ mệt mỏi.
• “Đói đến mức có thể ăn hết cả con trâu.” – Phóng đại mức độ đói.
• Trong đời sống hàng ngày, người Việt Nam thường dùng các câu nói quá như “đông như kiến cỏ” (chỉ đám đông rất nhiều người) hay “đắt cắt cổ” (chỉ giá rất cao, thường gặp ở các khu du lịch như phố cổ Hội An hay chợ Bến Thành với giá cả đôi khi tăng đột biến cho du khách).

6. Điệp ngữ (Điệp từ, Điệp cú)

Điệp ngữ là việc lặp lại một từ, một cụm từ, một câu hoặc cả đoạn văn nhằm làm nổi bật ý tưởng, nhấn mạnh cảm xúc, tạo nhịp điệu hoặc liên kết các ý lại với nhau.

• Ví dụ:
• “Yêu lắm thay con người Việt Nam! Yêu lắm thay tiếng nói Việt Nam!” (Nguyễn Đình Thi) – Lặp lại “Yêu lắm thay” để nhấn mạnh tình yêu quê hương.
• “Đồng bào ta ngày nay cũng khác xưa rồi, một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ gần một trăm năm, một dân tộc đã gan góc đứng dậy từ đống tro tàn của chiến tranh…” (Hồ Chí Minh) – Lặp lại “một dân tộc đã gan góc” để nhấn mạnh sự kiên cường.
• Các bài hát dân ca Việt Nam, đặc biệt là hò, vè, thường sử dụng điệp ngữ để tạo nhịp điệu và dễ thuộc, ví dụ “Chim khôn kêu tiếng rảnh rang / Người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe.”

7. Câu hỏi tu từ

Câu hỏi tu từ là việc đặt câu hỏi không nhằm tìm kiếm câu trả lời, mà để khẳng định một điều, gợi mở suy nghĩ, nhấn mạnh cảm xúc (ngạc nhiên, băn khoăn, đau xót…) hoặc để thu hút sự chú ý. Câu trả lời đã ẩn chứa trong chính câu hỏi hoặc trong bối cảnh.

• Ví dụ:
• “Ai bảo chăn trâu là khổ? Chăn trâu sướng lắm chứ!” – Câu hỏi để khẳng định việc chăn trâu không khổ mà sướng.
• “Làm sao có thể quên được những kỷ niệm đẹp đó?” – Câu hỏi để khẳng định không thể quên.
• Trong các buổi diễn thuyết về vấn đề môi trường tại Việt Nam, diễn giả có thể hỏi “Chúng ta sẽ để lại gì cho thế hệ mai sau nếu không hành động ngay từ bây giờ?” để thúc đẩy khán giả suy nghĩ và hành động.

Tu từ trong đời sống và nghệ thuật

Tu từ là gì không chỉ là một khái niệm khô khan trong sách vở mà còn là một phần không thể thiếu trong giao tiếp hàng ngày, đặc biệt là trong nghệ thuật.

Trong văn học, tu từ là linh hồn, giúp tác phẩm có chiều sâu, đa nghĩa và sức lay động mạnh mẽ. Từ những câu ca dao, tục ngữ bình dị của người Việt đến những áng thơ bất hủ của Nguyễn Du, Nguyễn Trãi, hay các tác phẩm văn xuôi hiện đại của Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Ngọc Tư, tu từ luôn được vận dụng một cách tinh tế. Ví dụ, trong “Truyện Kiều”, Nguyễn Du đã sử dụng hàng loạt biện pháp tu từ như so sánh “làn thu thủy”, ẩn dụ “nét xuân sơn” để miêu tả vẻ đẹp của Thúy Kiều, khiến hình ảnh nàng trở nên sống động và kinh điển.

Trong đời sống, tu từ xuất hiện trong các bài phát biểu, quảng cáo, báo chí, và cả trong những cuộc trò chuyện thông thường. Một người bán hàng giỏi có thể dùng nói quá để quảng bá sản phẩm, một nhà hùng biện có thể dùng điệp ngữ để nhấn mạnh thông điệp, hay một người bạn có thể dùng nhân hóa để kể một câu chuyện vui. Ngay cả trong các cuộc họp kinh doanh tại các tập đoàn lớn như Vingroup hay Viettel, việc sử dụng các cụm từ ẩn dụ như “đặt nền móng vững chắc” hay “chinh phục đỉnh cao mới” cũng giúp tăng tính thuyết phục và tạo động lực.

Với sự phát triển của công nghệ và truyền thông, tu từ càng có vai trò quan trọng trong việc tạo ra nội dung hấp dẫn, viral trên mạng xã hội. Các meme, video ngắn, hay thậm chí là các chiến dịch marketing số đều tận dụng các biện pháp tu từ để gây ấn tượng và truyền tải thông điệp một cách hiệu quả nhất.

Kết luận

Tu từ là gì không chỉ là một khái niệm ngữ pháp mà là một nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. Nó giúp ngôn ngữ không chỉ truyền tải thông tin mà còn biểu đạt cảm xúc, tạo hình ảnh và để lại ấn tượng sâu sắc. Việc hiểu và vận dụng thành thạo các biện pháp tu từ sẽ giúp chúng ta giao tiếp hiệu quả hơn, thưởng thức văn chương sâu sắc hơn, và thậm chí là sáng tạo nên những nội dung độc đáo, thu hút.