Diabetes là gì? Nguyên nhân, phân loại và ảnh hưởng

Diabetes (hay còn gọi là đái tháo đường hoặc tiểu đường) là một bệnh lý mạn tính, đặc trưng bởi sự rối loạn chuyển hóa đường trong cơ thể. Tình trạng này xảy ra khi cơ thể không thể sản xuất đủ insulin hoặc không thể sử dụng insulin một cách hiệu quả, dẫn đến nồng độ đường glucose trong máu tăng cao kéo dài. Việc đường huyết tăng cao không được kiểm soát có thể gây tổn thương nghiêm trọng đến nhiều hệ thống trong cơ thể, đặc biệt là hệ thần kinh và mạch máu, dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm.

Nguyên nhân chính gây ra bệnh diabetes

Sự phát triển của bệnh diabetes thường bắt nguồn từ hai vấn đề chính liên quan đến insulin – một hormone quan trọng do tuyến tụy sản xuất, có vai trò vận chuyển glucose từ máu vào các tế bào để tạo năng lượng.

• Thiếu hụt insulin: Tuyến tụy không sản xuất đủ lượng insulin cần thiết để điều hòa đường huyết. Điều này thường do các tế bào beta của tuyến tụy bị tổn thương hoặc phá hủy.
• Kháng insulin: Mặc dù cơ thể có thể sản xuất đủ insulin, các tế bào lại không phản ứng một cách bình thường với hormone này. Điều này khiến glucose không thể đi vào tế bào một cách hiệu quả và tích tụ trong máu. Tình trạng kháng insulin thường liên quan đến các yếu tố như thừa cân, béo phì, và lối sống ít vận động.

Các loại diabetes phổ biến

Bệnh diabetes được phân loại thành nhiều dạng, mỗi dạng có nguyên nhân và đặc điểm riêng biệt:

• Đái tháo đường type 1: Đây là một dạng bệnh tự miễn, trong đó hệ thống miễn dịch của cơ thể tấn công và phá hủy các tế bào beta sản xuất insulin tại tuyến tụy. Do đó, người bệnh type 1 cần tiêm insulin hàng ngày để duy trì sự sống. Bệnh lý này thường được phát hiện ở trẻ em và người trẻ tuổi, chiếm khoảng 5-10% tổng số ca mắc đái tháo đường. Ví dụ, tại Bệnh viện Nhi đồng 1 (TP.HCM) hoặc Bệnh viện Nhi Trung ương (Hà Nội), số lượng trẻ em được chẩn đoán mắc đái tháo đường type 1 có xu hướng tăng nhẹ trong những năm gần đây.
• Đái tháo đường type 2: Là dạng phổ biến nhất, chiếm phần lớn các trường hợp mắc bệnh (khoảng 90-95%). Tình trạng này đặc trưng bởi việc cơ thể không sử dụng insulin một cách hiệu quả (kháng insulin), cùng với sự suy giảm tương đối trong quá trình sản xuất insulin theo thời gian. Bệnh thường có mối liên hệ chặt chẽ với tình trạng thừa cân, béo phì, lối sống ít vận động và yếu tố di truyền. Tại Việt Nam, tỷ lệ người trưởng thành mắc đái tháo đường type 2 đã tăng từ khoảng 2,7% năm 2002 lên hơn 7% vào năm 2020 theo số liệu của Bộ Y tế, cho thấy mức độ phổ biến của bệnh.
• Đái tháo đường thai kỳ: Tình trạng này xuất hiện ở phụ nữ trong quá trình mang thai mà trước đó chưa từng được chẩn đoán mắc bệnh đái tháo đường. Hormone thai kỳ có thể gây ra kháng insulin ở một số phụ nữ. Mặc dù thường tự hết sau khi sinh, đái tháo đường thai kỳ làm tăng nguy cơ mắc đái tháo đường type 2 cho cả mẹ và con trong tương lai. Việc sàng lọc đái tháo đường thai kỳ thường được thực hiện vào tuần thứ 24-28 của thai kỳ tại các bệnh viện phụ sản lớn như Bệnh viện Từ Dũ (TP.HCM) hay Bệnh viện Phụ sản Trung ương (Hà Nội).
• Các loại đái tháo đường khác: Bao gồm đái tháo đường do sử dụng thuốc (ví dụ: corticoid), đái tháo đường do bệnh lý tuyến tụy (viêm tụy mạn tính), hoặc đái tháo đường đơn gen (MODY).

Ảnh hưởng của diabetes đến cơ thể

Tình trạng tăng đường huyết mạn tính do diabetes gây ra những tác động tiêu cực đáng kể đến hầu hết các cơ quan và hệ thống trong cơ thể:

• Rối loạn chuyển hóa: Đường huyết cao liên tục làm rối loạn quá trình chuyển hóa carbohydrate, protein và lipid. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến việc sử dụng năng lượng của cơ thể mà còn góp phần vào sự tích tụ các chất độc hại.
• Tổn thương mạch máu lớn (biến chứng mạch máu lớn): Đường huyết cao làm tổn thương thành mạch máu, dẫn đến xơ vữa động mạch. Điều này làm tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch như nhồi máu cơ tim, đột quỵ, và bệnh động mạch ngoại biên. Một nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy, bệnh nhân đái tháo đường có nguy cơ mắc bệnh tim mạch cao gấp 2-4 lần so với người không mắc bệnh.
• Tổn thương mạch máu nhỏ (biến chứng mạch máu nhỏ): Các mạch máu nhỏ ở mắt, thận và thần kinh cũng bị tổn thương nghiêm trọng:
• Biến chứng về mắt (bệnh võng mạc tiểu đường): Có thể dẫn đến giảm thị lực, thậm chí mù lòa. Đây là nguyên nhân hàng đầu gây mù lòa có thể phòng ngừa được ở người trưởng thành.
• Biến chứng về thận (bệnh thận tiểu đường): Gây tổn thương thận, suy giảm chức năng thận và có thể tiến triển đến suy thận giai đoạn cuối, cần phải chạy thận nhân tạo hoặc ghép thận.
• Biến chứng thần kinh (bệnh thần kinh tiểu đường): Gây tê bì, đau nhức, hoặc mất cảm giác ở tay chân, đặc biệt là bàn chân. Điều này làm tăng nguy cơ nhiễm trùng và loét bàn chân, có thể dẫn đến cắt cụt chi.
• Biến chứng khác: Ngoài ra, diabetes còn làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến người bệnh dễ bị nhiễm trùng hơn (ví dụ: nhiễm trùng da, nhiễm trùng đường tiết niệu, nấm). Bệnh cũng có thể ảnh hưởng đến sức khỏe răng miệng, xương khớp và chức năng tình dục.

Khi nào cần đi khám diabetes?

Các dấu hiệu nhận biết diabetes có thể bao gồm cảm giác khát nước nhiều (uống nhiều), đi tiểu thường xuyên (tiểu nhiều), mệt mỏi kéo dài, sụt cân không rõ nguyên nhân dù ăn uống bình thường (ăn nhiều), hoặc vết thương chậm lành. Tuy nhiên, bệnh thường tiến triển âm thầm trong giai đoạn đầu, đặc biệt là đái tháo đường type 2. Nhiều người chỉ phát hiện bệnh khi đã có biến chứng.

Chính vì vậy, việc thực hiện sàng lọc và kiểm tra định kỳ là vô cùng quan trọng để phát hiện bệnh sớm và áp dụng các biện pháp can thiệp kịp thời. Những người có yếu tố nguy cơ cao như tiền sử gia đình mắc đái tháo đường, thừa cân/béo phì, ít vận động, hoặc đã từng mắc đái tháo đường thai kỳ nên được tầm soát thường xuyên. Tại Việt Nam, nhiều phòng khám và bệnh viện như Bệnh viện Nội tiết Trung ương (Hà Nội) hay Bệnh viện Chợ Rẫy (TP.HCM) cung cấp các gói khám sàng lọc đái tháo đường định kỳ.

Việc kiểm soát tốt đường huyết thông qua chế độ ăn uống khoa học, tập luyện thể dục đều đặn và tuân thủ điều trị là chìa khóa để ngăn ngừa hoặc làm chậm tiến triển của các biến chứng, giúp người bệnh diabetes có chất lượng cuộc sống tốt hơn.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ.