Stress là gì? Biểu hiện, nguyên nhân và các loại stress

Stress (hay căng thẳng) là một phản ứng tự nhiên của cơ thể đối với các áp lực hoặc thay đổi từ môi trường bên trong lẫn bên ngoài. Khi đối diện với tình huống này, cơ thể sẽ giải phóng hormone, làm tăng nhịp tim và nhịp thở, chuẩn bị cho phản ứng đối phó. Ở mức độ phù hợp, căng thẳng có thể thúc đẩy sự tập trung và hiệu suất. Tuy nhiên, nếu kéo dài hoặc trở nên quá mức, stress có thể gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng cho sức khỏe thể chất và tinh thần, bao gồm rối loạn lo âu, trầm cảm, các vấn đề về tiêu hóa và tim mạch. Các tác nhân phổ biến dẫn đến stress thường bao gồm áp lực trong công việc và học tập, môi trường sống không lành mạnh, những mâu thuẫn trong các mối quan hệ, và tình trạng sức khỏe cá nhân.

1. Biểu hiện của stress

Căng thẳng có thể được nhận biết thông qua nhiều dấu hiệu khác nhau, ảnh hưởng đến cả thể chất, cảm xúc và hành vi của mỗi người. Việc nhận biết sớm các biểu hiện này giúp cá nhân có thể tìm kiếm sự hỗ trợ kịp thời.

1.1. Biểu hiện về thể chất

Các phản ứng thể chất khi bị stress thường rất đa dạng và có thể dễ dàng bị nhầm lẫn với các bệnh lý khác. Đau đầu là một trong những triệu chứng phổ biến nhất, thường là đau căng thẳng ở vùng thái dương hoặc sau gáy. Nhức mỏi cơ bắp, đặc biệt ở vai, cổ và lưng, cũng là dấu hiệu thường gặp do cơ thể căng cứng. Tim đập nhanh, cảm giác hồi hộp hoặc khó thở có thể xuất hiện, đôi khi kèm theo cảm giác tức ngực. Rối loạn tiêu hóa như đau bụng, tiêu chảy hoặc táo bón cũng là phản ứng phổ biến. Một số người có thể đổ mồ hôi nhiều hơn bình thường, run rẩy tay chân, hoặc cảm thấy chóng mặt.

1.2. Biểu hiện về cảm xúc

Về mặt cảm xúc, stress có thể gây ra sự lo lắng triền miên, cảm giác bồn chồn không yên. Người bị stress dễ cáu gắt, nóng giận với những vấn đề nhỏ nhặt. Cảm giác buồn bã, chán nản, hoặc mất đi sự hứng thú đối với các hoạt động thường ngày, kể cả những sở thích trước đây, cũng là dấu hiệu đáng chú ý. Một số người có thể cảm thấy vô vọng, bế tắc hoặc thiếu động lực. Khó tập trung, hay quên, và dễ bị phân tâm cũng là những biểu hiện thường thấy ở những người đang trải qua giai đoạn căng thẳng.

1.3. Biểu hiện về hành vi

Stress cũng tác động mạnh mẽ đến hành vi. Mất ngủ là một trong những biểu hiện phổ biến nhất, bao gồm khó ngủ, ngủ không sâu giấc hoặc thức dậy sớm. Thói quen ăn uống có thể thay đổi thất thường, từ việc ăn quá nhiều (đặc biệt là đồ ăn vặt) đến việc chán ăn, bỏ bữa. Nhiều người tìm đến việc lạm dụng chất kích thích như rượu, bia, thuốc lá hoặc cà phê để đối phó với căng thẳng, nhưng điều này chỉ làm tình hình tệ hơn. Xu hướng né tránh các tương tác xã hội, cô lập bản thân, hoặc bỏ bê công việc, học tập cũng là những dấu hiệu cần được quan tâm. Ví dụ, một sinh viên đại học tại TP.HCM có thể đột ngột giảm sút kết quả học tập, thường xuyên vắng mặt trên lớp và tránh gặp gỡ bạn bè, điều này có thể là biểu hiện của stress kéo dài do áp lực thi cử.

2. Nguyên nhân gây stress

Có nhiều yếu tố khác nhau có thể dẫn đến stress, từ những áp lực hàng ngày đến các sự kiện lớn trong cuộc đời.

2.1. Áp lực công việc và học tập

Áp lực công việc quá tải, deadline chồng chất, hoặc môi trường làm việc cạnh tranh có thể gây ra căng thẳng nghiêm trọng. Tương tự, học sinh, sinh viên cũng phải đối mặt với áp lực học tập, thi cử, kỳ vọng từ gia đình, đặc biệt là trong các kỳ thi chuyển cấp hay tốt nghiệp. Ví dụ, kỳ thi tốt nghiệp THPT tại Việt Nam hàng năm luôn là một nguyên nhân gây stress lớn cho hàng triệu học sinh.

2.2. Môi trường sống và làm việc

Môi trường sống ồn ào, ô nhiễm, thiếu không gian xanh, hoặc môi trường làm việc thiếu sự hỗ trợ, có sự cạnh tranh không lành mạnh, hoặc có mâu thuẫn nội bộ cũng là những tác nhân gây stress. Sống trong các đô thị lớn như Hà Nội hoặc TP.HCM, nơi có mật độ dân số cao và tiếng ồn đô thị liên tục, cũng góp phần làm tăng mức độ căng thẳng cho cư dân.

2.3. Mối quan hệ cá nhân

Mâu thuẫn trong gia đình, bạn bè, hoặc mối quan hệ tình cảm có thể gây ra những tổn thương tâm lý sâu sắc và dẫn đến stress. Việc chịu ảnh hưởng tiêu cực từ những người xung quanh, bị bắt nạt, hoặc cảm thấy cô lập cũng là nguyên nhân phổ biến.

2.4. Yếu tố cá nhân

Cảm giác tự ti, thiếu tự tin vào bản thân, hoặc thiếu các mối quan hệ xã hội lành mạnh có thể khiến một người dễ bị stress hơn. Tình trạng sức khỏe không tốt, các bệnh mãn tính hoặc suy dinh dưỡng cũng làm cơ thể yếu đi và dễ bị ảnh hưởng bởi căng thẳng. Theo một khảo sát của Nielsen Việt Nam năm 2022, có khoảng 45% người trưởng thành tại Việt Nam thừa nhận cảm thấy stress do các vấn đề liên quan đến sức khỏe cá nhân.

2.5. Thay đổi lớn trong cuộc sống

Bất kỳ sự thay đổi đáng kể nào trong cuộc sống, dù mang tính tích cực hay tiêu cực, đều có thể kích hoạt phản ứng căng thẳng. Ví dụ như chuyển nhà, thay đổi công việc, kết hôn, ly hôn, sinh con, mất người thân, hoặc gặp phải các sự kiện bất ngờ như thiên tai, tai nạn. Ngay cả việc thăng chức, dù tích cực, cũng có thể gây stress do đòi hỏi trách nhiệm và áp lực mới.

3. Các loại stress

Stress không phải lúc nào cũng tiêu cực; có hai loại stress chính, mỗi loại có những đặc điểm và tác động khác nhau đến cơ thể và tinh thần.

3.1. Stress cấp tính (Eustress)

Đây là phản ứng căng thẳng tích cực, thường ngắn hạn, giúp tăng cường sự tập trung, tạo động lực và hỗ trợ cá nhân vượt qua thử thách. Eustress kích thích cơ thể sản xuất adrenaline và cortisol ở mức độ vừa phải, giúp tăng cường sự tỉnh táo và hiệu suất. Ví dụ điển hình là sự hồi hộp trước một buổi phỏng vấn quan trọng, một trận đấu thể thao quyết định, hoặc khi chuẩn bị cho một bài thuyết trình lớn. Loại stress này thường giúp chúng ta hoàn thành công việc tốt hơn, học tập hiệu quả hơn và phát triển bản thân. Sau khi thử thách kết thúc, cơ thể sẽ nhanh chóng trở lại trạng thái cân bằng.

3.2. Stress mãn tính (Distress)

Đây là dạng căng thẳng tiêu cực, gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe thể chất và tinh thần khi kéo dài liên tục trong thời gian dài. Distress xảy ra khi cơ thể tiếp xúc với các tác nhân gây căng thẳng liên tục mà không có đủ thời gian để phục hồi. Ví dụ, sự căng thẳng kéo dài trong hôn nhân, áp lực công việc nặng nhọc không ngừng nghỉ, hoặc đối mặt với khó khăn tài chính triền miên. Khi distress kéo dài, cơ thể liên tục sản xuất hormone căng thẳng, dẫn đến suy giảm hệ miễn dịch, tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch, huyết áp cao, tiểu đường, và các vấn đề về tiêu hóa. Về mặt tinh thần, distress có thể gây ra rối loạn lo âu, trầm cảm, mất ngủ kinh niên, giảm khả năng tập trung và suy giảm trí nhớ. Theo thống kê của Bộ Y tế Việt Nam, số lượng người tìm đến các dịch vụ tư vấn tâm lý vì stress mãn tính đã tăng khoảng 20% trong 5 năm gần đây.

4. Khi nào cần gặp bác sĩ?

Nếu bạn trải qua các triệu chứng stress kéo dài, có mức độ nghiêm trọng, hoặc bắt đầu ảnh hưởng đáng kể đến các hoạt động sinh hoạt hàng ngày, việc tìm kiếm sự tư vấn từ bác sĩ chuyên khoa là điều cần thiết. Cụ thể, bạn nên cân nhắc gặp bác sĩ nếu:

• Các triệu chứng thể chất như đau đầu, đau dạ dày, tim đập nhanh kéo dài và không rõ nguyên nhân.
• Cảm xúc lo lắng, buồn bã, cáu kỉnh trở nên thường xuyên và khó kiểm soát.
• Bạn có những thay đổi đáng kể trong thói quen ngủ (mất ngủ kéo dài hoặc ngủ quá nhiều) hoặc ăn uống (ăn quá nhiều hoặc chán ăn).
• Bạn cảm thấy mất hứng thú với các hoạt động từng yêu thích, hoặc có xu hướng cô lập bản thân.
• Bạn bắt đầu lạm dụng chất kích thích như rượu, thuốc lá để đối phó với căng thẳng.
• Căng thẳng ảnh hưởng đến hiệu suất công việc, học tập, hoặc các mối quan hệ cá nhân.
• Bạn có ý nghĩ tự làm hại bản thân hoặc người khác.

Việc tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp giúp bạn được chẩn đoán và điều trị kịp thời, nhằm tránh các biến chứng nguy hiểm như rối loạn lo âu, trầm cảm, hoặc các vấn đề về tim mạch. Các chuyên gia y tế có thể đề xuất các phương pháp điều trị phù hợp, bao gồm liệu pháp tâm lý, thay đổi lối sống, hoặc trong một số trường hợp, sử dụng thuốc. Đừng ngần ngại tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp để bảo vệ sức khỏe của bạn.

Thông tin tham khảo. Hãy tham khảo bác sĩ.